Sahifa yuklanmoqda . . .
G'azallar - Mumtoz she’riyatda g’azal shoirning salohiyati ko’lamini anglatuvchi asosiy janr hisoblangan. Har bir ijodkorning maqomi uning g’azalchilikdagi mahorat darajasi bilan belgilangan. Shuningdek, devon tuzishda ham g’azal alohida mavqe kasb etgan. O’tmishda g’azal yozmagan ijodkorning devon tartib berishi mumkin bo’lmagan. Mazkur to'plamdan g'azalnavis ijodkorlarimizning eng sara g'azallari o'rin olgan.
Ochmag'ay erding jamoli olamoro koshki, Solmag'ay erding bori olamda g'avg'o koshki. Chun jamoling jilvasi olamg'a soldi rustaxez, Qilmag'ay erdi ko‘zum ani tomosho koshki.
Qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qarosinmu deyin, Ko‘ngluma har birining dard-u balosinmu deyin? Ko‘zi qahrinmu deyin, kirpiki zahrinmu deyin, Bu kudurat aro ruxsori safosinmir deyin?
Mehr ko‘p ko‘rguzdum, ammo mehribone topmadim, Jon base qildim fido, oromi jone topmadim. G‘am bila jonimg'a yettim, g'amgusore ko‘rmadim, Hajr ila dilxasta bo‘ldum, dilsitone topmadim.
Kechti umrum naqdi g‘aflat birla nodonlig‘da hayf, Qolg‘ani sarf o‘ldi anduh-u pushaymonlig‘da hayf. Jong‘a bir dushvorlig‘ qo‘ymay riyozat ranjidin, Sarf bo‘ldi naqdi avqotim tan osonlig‘da hayf.
Navbahor ayyomi bo‘lmish, men diyor-u yorsiz, Bulbul o‘lg‘andek xazon fasli gul-u gulzorsiz. Goh sarv uzra, gahe gul uzra bulbul nag‘masoz, Vahki, menmen gung-u lol, ul sarvi gulruxsorsiz.
Har qachonki, kemaga ul oy safar raxtin solur, Mavjlig‘ daryo kibi oshufta ko‘nglum qo‘zg‘olur. Yig‘lama ey ko‘z, nedin sohilg‘a chiqmas kema deb, Kim yoshing daryosidur har soriga el ko‘z solur.
Havo xush erdi-yu ollimda bir qadah mayi nob, Ichar edim vale g‘amdin qadah-qadah xunob. Ki, hozir erdi o‘shul sarvi nargisi maxmur, Valek rag‘mima qilmas edi qadahg‘a shitob.
Ne navo soz aylagay bulbul gulistondin judo, Aylamas to‘ti takallum shakkaristondin judo. Ul quyosh hajrinda qo‘rqarmen falakni o‘rtagay, Har sharorekim, bo‘lur bu o‘tlug‘ afg‘ondin judo.
Ko‘rganimdur subhning pirohanidin chokrok, Kirpikim shabnam to‘kulgan sabzadin namnokrok. Bu ko‘ngul g‘amnokidin to shodmon ko‘rdum seni, Istaram har damki, bo‘lg‘ay xotirim g‘amnoknok.
Oshiq o‘ldum, bilmadim, yor o‘zgalarga yor emish, Olloh-Olloh, ishq aro bundoq balolar bor emish. Qaddig‘a el mayli bo‘lg‘ondin ko‘ngul ozurdadur, Ul alifdin zorlarning hosili ozor emish.
Ko‘nglum ichra dard-u g‘am avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas, Kim, ul oyning hajri ham avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas. Ne sitamkim, rahmi maxfi erdi zimnida, Emdi qilsa har sitam, avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas.
Ko‘z qonidin dema, etagim lolavordur, Kim, ko‘hi darning etagi lolazordir. Har lola bir axgar erur, lek siynaso‘z, Qay ko‘hi dard aro bu sifat lola bordur.
Ey sabo, holim borib sarvi xiromonimg‘a ayt, Yig‘larimning shiddatin gulbargi xandonimg‘a ayt. Buki aning ahd-u paymonig‘a men o‘lsam dag‘i, Yaxshi fursat topsang, ul bad ahd-u paymonimg‘a ayt.
Gulruxi ra’noqadim chun bog‘ tavf aylar borib, Infiolidan guli ra’no qizarib, sarg‘ayib. Yuz shikof etting tanim, yo‘q edi ko‘nglimdan nishon, O‘ylakim o‘t topmag‘aylar kulni har yon axtarib.
Tifllar toshiki, jismim qildi sartosar qora, Bo‘ldi savdog‘a savodi a’zam andin har qora. Yoshdin angla yuzum, gar siymgundur, gar qizil, Toshdin angla tanimni gar ko‘k o‘lmish, gar qora.
Sho‘x ikki g‘izolingni noz uyqusidin uyg‘at, To uyqulari ketsun, gulzor ichida o‘ynar. Tishlabki, soching o‘rdung, ochkanda parishon qil, Ofoq savodinda jon royihasin butrat.
Bu g‘azali bilan Hazrat Navoiy asl tasavvufni soxta tasavvufdan himoya qiladi. Chunki shoir sodda, omi odamlar aldanib, o‘zini shayx ko‘rsatib yurgan soxtakor, hiylagar, tamagir kimsalar yetagida yurib, ularga ergashib ketishi jamiyat uchun og‘ir og‘riqlar paydo qilishi, kutilmaganda ijtimoiy-siyosiy muammolar tug‘dirishini juda yaxshi bilgan. Shu bois u shayxlarni avval ikkiga – asl shayxlarga hamda soxta shayxlarga bo‘lib oladi va odamlarni asl shayxlarni soxta (soda) shayxlardan farqlashga chaqiradi.
Bu g‘azalda she’riyatdagi savol-javob usulidan unumli foydalanilgan. G‘azalning har bir baytida o‘ziga xos ohoriy badiiy ifoda va tasvirlarga duch kelamiz. Muallif hech kimning xayoliga kelmagan tarzda baytlarni baytlarga mantiqan bog‘laydi. Jon, jism, bag‘ir, ko‘ngil, ko‘z bilan bo‘lib o‘tgan savol-javoblarda kuchli izchillik va o‘zaro ketma-ketlik bor. Jon aybni - jismga, jism - bag‘irga, bag‘ir - ko‘ngilga, ko‘ngil - ko‘zga yuklaydi. Oxiri, lirik qahramon ishqda yonish uning azaliy qismati ekanini tan oladi.
Sakkiz baytli bu g‘azal asrlar osha el orasida mashhur bo‘lib kelyapti. G‘azalning boshidan oxirigacha har baytda kutilmagan timsol, ifoda va tasvir ishlatiladi. Baytdan baytga o‘tgani sari lirik qahramonning oshiqlik o‘ti balandlab borganini ko‘ramiz. Oxirgi ikki baytda oshiq yor ishqida jondan kechishga tayyor turganini bildiradi. Bu ham ishqning kamolga yetganini ifodalashning bir yo‘lidir.
Ushbu g’azalni rashknoma desa ham bo’ladi. Oshiqning o’z ma’shuqasiga ishqi shunchalik kuchliki, u hech kimni unga yaqinlashtirgisi kelmaydi, iloji bo’lsa-yu, mahbubasini barcha g’ayr va begona kishilardan yashirsa, hech kim u haqda gapirmasa, hatto nomini tilga olmasa. Shu bois har bir bayt bir qasamday jaranglaydi, ya’ni oshiqning o’zi ham yordan o’zgaga boqmaslikka ont ichadi.
Ushbu g’azalda oshiqning xokisorligi va yor ishqida sadoqati g’oyat go’zal tarzda aks ettirilgan. Ha, inson dunyoda bir marta yashaydi. Unda har kim ko’ngli istagan inson bilan birga bo’lishni orzu qiladi. Ammo hayotning beshafqat qonunlariga ko’ra, inson hamisha ham bu istagiga yetavermaydi – unga bu yo’lda ko’p narsa g’ov bo’lishi mumkin. Ammo oshiqning ishqi shu qadar kuchliki, u ma’shuqa bilan birga bo’lib, o’z ko’ngil halovatiga yetishni o’ylamaydi. Balki ma’shuqaning ko’nglini o’ylab, unga “ko’ngli istagan yorlar” bilan baxtli bo’lishni, o’zidan va o’zi kabi ko’ngli istamas kishilardan ozod bo’lishni tilaydi!
O‘n sakkiz yosh – o‘smirlikning tugab, umrning navqiron fasliga qadam qo‘yish pallasi. Bu yoshdan boshlab olamga o‘zgacha ko‘z bilan nazar tashlab, o‘zgacha fikrlash, borliqni tushunish – his etishdagi nozik zehn, hayot va yashash falsafasini anglash yangi bosqichga ko‘tariladi. O‘n sakkiz yoshli sarvinozning kamoloti va latofati, boshidagi g‘avg‘olarning boisi ham shu bilan izohlansa, ne ajab. Balki o‘n sakkiz yosh insonning aqli ravshanlashib, dunyoni o‘zgacha ko‘z bilan idrok eta boshlagan, ham jisman, ham ma’nan ayni kamolotga yetgan davridir. Shuning uchun shoir bu g‘azalda aynan shu yoshni qalamga olgandir…
Bu g’azal shoh va darvesh munosabati haqidagi yaxlit bayonnoma – dastur! Unda shoir shoh va darvesh orasidagi tubsiz jarlikday ko’ringan tafovutni bir-birini rad etuvchi dalil-misollar bilan ajoyib tarzda, hayajon, shavq bilan qiyoslab ko’rsatar ekan, tasavvufning jasoratbaxsh g’oyalaridan biri – darvesh shohdan afzal va ulug’, shuning uchun darvesh shohga emas, shoh darveshga muhtoj, degan fikrni ehtirosini yashirmay, qizg’in ma’qullaydi.
G’azalda olamning ilohiy mohiyati va buni anglagan inson zavq-u shavqi, qalb sururi ifodalangan. Hududsiz bu olam Yakka-yu yagona Allohning tajalliy nuri bilan barhayot, munavvar va jozibali. Shukrki, shu qudrat barcha jismlarni bir-biri bilan vobasta etadi, ulug’ muntazamlikda saqlaydi, barqaror va poydor etadi. Ushbu nurning Quyosh ko’rinishida beqiyos ne’mat bo’lib, har sahar porlashi, barcha jonzotlar, jumladan, Inson qalbini shodlikka limmo-lim etishi ayon haqiqat…