Oz - Asarlar

Mazkur hikoya o'zbek adabiyotidagi fantastik asarlar "ota"si Hojiakbar Shayxov qalamiga mansub bo'lib, unda olov qa'ridan chiqqan yigit - Nurbekning boshdan kechirgan ajobtovur sarguzashtlari, yurtni g'animlardan himoya qilish yo'lida ko'rsatgan jasorati va go'zal qizga bo'lgan pokiza muhabbati tasvirlangan.

Shiroq - turon xalqlarining sevimli qahramoni. U o'zi oddiy cho'pon bo'lishiga qaramay, harbiy hiyla yordamida butun dushman qo'shinini yo'ldan adashtirib, o'z yurtini bosqinchilar hujumidan himoya qilgan. Uning bu qahramonligi mashhur tarixchi Polienning "Harbiy hiylalar" asarida ham keltirilgan bo'lib, ushbu hikoyada ana shu mashhur voqea mahorat bilan tasvirlanadi.

«Qoplon» hikoyasi satirik asarning yaxshi namunasi bo‘lib, kishilardagi xushomadgo‘ylik, laganbardorlik, o‘z manfaati yo‘lida andisha-mulohazaga bormay surbetlarcha ish tutishi, odamlarni amal kursisiga qarab munosabat ko‘rsatishi kabi yaramas illatlar tanqidiga bag‘ishlangan. Hikoyadagi Qurbonboy obrazi misolida yozuvchi o‘zini hali tanimagan rahbarlar pinjiga kirishning nozik yo‘llarini topib olgan, hech bir istiholasiz laganbardorligini oshkora ko‘rsatib yurishdan orlanmaydigan, vaqti kelganda shartta yangi boshliqqa xizmat qilib ketaveradigan oriyatsiz, ablah bir shaxs qiyofasini ko‘rsatib beradi.

O‘tgan zamonda Qo‘qon shahrida bir podsho yashagan ekan. Bu podshoning bitta-yu bitta jonon piyolasi bor ekan. Yer yuzini ming marta aylanib chiqsangiz ham bunaqangi piyolani topolmas ekansiz. U shu qadar chiroyli ekanki, qorong‘i tunni oy nuri kabi yoritar ekan. Podsho piyolani tilla sandiqning ichida saqlar ekan. Piyola turgan uyning atrofida bir qancha qo‘riqchilar turar ekan. Agarda podshoning choy ichkisi kelsa, ishonchli odamini yuborib, jonon piyolasini oldirtirar ekan...

Bir bor ekan, bir yo'q ekan. Qadim o'tgan zamonda er-xotin, ularning qizaloqlari va kichik o'g'illari birga yashagan ekan. "Qizalog'im, - debdi oyisi, - biz ishga borib kelaylik, sen ukangga qarab o'tirgin, aqlli qiz bo'lib uydan chiqmay o'tirsang, biz qaytishda senga chiroyli ro'mol olib kelamiz", - debdi. Ota-onalari ketishibdi, biroz vaqt o'tgach...

O‘tgan zamonda bir boy bor ekan. Uning eshagi va bir ho‘kizi bor ekan. Uning yeri ko‘p ekan, qarol-qo‘shchilariga ekin ektirib kun otkazar ekan. Xo‘jayinning o‘g‘illari ko‘pincha eshakni minib yurar ekanlar. Xo‘jayin eshakka yarasha egar-to‘qim qildirib bergan ekan. To‘qimi gajimli, juda ham kelishgan ekan. Shunday qilib...

Bo‘ri bilan tulki ikkovi do‘st tutingan ekan. Bir kuni tulki bo‘rining oldiga kelibdi, bo‘ri juda ochiqib turgan ekan, tulkiga qarab: — E, do‘stim tulki, yaxshi kelding, qani yur, meni biror joyga olib bor va qornimni to‘yg‘azib, xursand qilib kelgin, — debdi. Tulki «xo‘p» debdi-yu, oldinga tushib, ketidan bo‘rini ergashtirib ketaveribdi...

Zamonlarning zamonida, qadimal ayyomda bir zolim podshoh bor ekan. Podshohning bir qizi bor ekan, oti Malikai Husnobod ekan. Onasi bir kambag‘alning qizi ekan. Sohibjamolligi haddan ziyoda, oy desa og‘zi bor, kun desa ko‘zi bor, shaq-shaqayi jamoli o‘n to‘rt kechali oyni xira qilar ekan. Suv ichsa tomog‘idan, sabzi yesa biqinidan ko‘rinar ekan...

Siz kutilmagan hodisalar ishqibozimisiz? Kutilmagan voqealarga boy hikoyalarning-chi? Unda bu asar faqat siz uchun. Mazkur asarda bir kun to'satdan notanish bir kishi idoraga kirib kelib "Men yo'q qilish xizmatidanman", deya tashrif qog'ozini ko'rsatadi. Xo'sh, unga bu yerda qanday munosabatda bo'ladilar? Uning maqsadi nima edi? Bilishni istaysizmi? U holda hikoyani o'qing.

Baxt nima o'zi? Uning biror bir o'lchovi bormi? Bor,albatta. Faqat bu mezon har kim uchun har xil. Kimlar uchundir doimiy bo'lgan turmushning aqalli yuzdan birini his qilishning o'ziyoq kim uchundir buyuk baxt. Binobarin, chinakam baxt bag'rida yashayotgan kishi o'zini baxtsiz his qilishi va aksincha, kimlardir og'ir sharoitda ham o'zini baxtli his qilishi mumkin. Ushbu hikoya qahramoni ham komil ishonch bilan "Men dunyodagi eng baxtli insonman!" deydi. U chindan ham baxtlimidi? O'qib, o'zingiz xulosa qiling.

Ushbu hikoya dahshatli qotillik manzarasi bilan boshlanadi. Sakkiz yildan beri kotib bo'lib ishlovchi kishi o'z xo'jayinini o'ldirib qo'ygan. Dahshatlisi, qotillik sodir etilgan qurol oddiy qurol emas, inson bosh chanog'i edi! Qotildan buning sababini so'rashganda u "marhumning iqrori sababli", deb ochiq aytadi. Marhum nimaga iqror bo'lgan ediki, javobi o'lim bo'ldi? Bu hikoya so'ngida ma'lum bo'ladi.

Ota o'z qizi uchun nimalarga tayyor deysiz?! Boz ustiga, onasidan erta yetim qolgan ko'ngli yarim qizining baxti uchun ota eng og'ir mashaqqatlarni-da bo'yniga olishga qodir bo'ladi. Ushbu hikoya qahramoni ham keksayib qolganiga qaramay, qizining kelajagi uchun yozuvchi bo'lishga qaror qiladi va bu yo'lda ko'plab sinovlarni boshdan kechiradi...

Inson o'zidagi nafsni yenggandagina oliy maqomga yuksala oladi, aks holda,uning boshqa jonzotlardan farqi yo'qdir. Ammo nafsni tiya bilmoq degan jumla faqat tildagina aytishga oson, amalda esa unga erishmoq mushkul. Bu jarayon tolibdan ko'plab mashaqqatlarga sabr qilmoqni talab etadi. Shu bois tom ma'noda sabr qilmoq va ana shu sabr ila nafsni yengmoq barchaning ham qo'lidan kelavermaydi. Ushbu hikoya ham g'oyat ibratomuz bo'lib, u kitobxonni nafsning zararlari haqida mushohada yuritishga undaydi.

Qing'ir ishning oxiri voy. U qanday ko'rinishda bo'lishidan qat'i nazar. Ammo inson ba'zida bir qabih ishini yopish uchun ikkinchi bir qabihlikka qo'l uradi. Oqibatda esa buning jabrini o'zi va yaqinlari ko'radi. Ushbu hikoyada ham o'z qilmishini yashirishga uringan auditorning topgan g'ayrioddiy chorasi uning o'z hayotiga qanday ta'sir qilgani tasvirlangan.

"Odamlarga beg'araz kulgi ulashib, ularning qalbidan g'uborlarni ketkazuvchi hazil chinakam hazil, aks holda, u bema'nilikdan o'zga narsa emas", deydilar. Ushbu hikoya qahramonlari ham katta odamlar bo'lishiga qaramay, ana shunday bema'nilikni o'ziga odat qilgan kishilardir. Hikoya bilan tanishish jarayonida ba'zi hazillarning tagi zil ekaniga o'zingiz ham amin bo'lasiz.

Kutilmaganda notanish odamdan kelgan xat insonga qanday ta'sir qilishi mumkin? Buning ustiga xatda g'ayrioddiy so'zlar bitilgan bo'lsa... Albatta, bu xat mazmuni va xatni olgan insonning o'sha paytdagi holatiga bog'liq. Zero, bunday maktublar inson kayfiyatiga jiddiy ta'sir etibgina qolmay, uning hayotini butunlay yangi o'zanga burib yuborishi ham mumkin. Ushbu hikoya bu fikrning yaqqol isbotidir.

"Iste'dod yetarli darajada qadrlanmagan joyda fojia yuz beradi", degan edi faylasuflardan biri. Mazkur hikoya orqali ham ushbu hikmatning nechog'li to'g'ri ekanini ko'rish mumkin. Asarlarining qiymati muharrir tomonidan o'ta past baholanishi yozuvchini nimaga yetakladi? Hikoyani o'qigach buni bilib olishingiz mumkin.

Xalq tomoshalarida dorbozlar o'yiniga ko'zingiz tushganmi? Ularning ingichka arqon ustida ham erkin yura olishini ko'rib, mahoratiga tan bermaslikning iloji yo'q. Ushbu she'r ham ana shunday dorbozlarning ajabtovur tomoshasi ta'sirida yuzaga kelgan bo'lib, unda shoir ijrochi mahoratiga qoyil qolibgina qolmay, biz, ba'zi bir ko'zi ochiqlarning katta yo'lda ham eplab yurolmasligimizdan afsus chekadi.

Ushbu she'r "asrlar g'amini kuylovchi" mashhur "Munojot" kuyi ta'sirida bitilgan bo'lib, unda shoirning qalb torlaridan taralgan ko'ngil nidosi ifodalangan. Hayotning achchiq haqiqatlari, dunyoning turfa jumboqlari haqida mulohaza yuritgan shoir "Sen beshik emassan, dorsan, tabiat, Sen ona emassan, jallodsan, dunyo!" deb yuboradi beixtiyor. Falsafiy ruhda bitilgan ushbu she'r o'quvchini chuqur xayolga toldirishi shubhasiz.

Oybek uchun ijod yashash tarzi edi. U hatto xasta paytida ham o‘zini ijodiy mehnatsiz tasavvur etmagan. Shuning uchun ham adib sog‘ayishi va sog‘aygach bearmon yozishi mumkin bo‘lgan paytni orziqib kutgan: Xastamen... Fikrga, tuyg‘uga to‘lib- Oy menga hamqadam-asta yuramen. Sog‘aysam, bir kuni yozamen to‘yib, Hislarga qalbimni qo‘shib yozamen... 1959-yilda yozilgan bu she’rda Oybekning shu kezlardagi birdan-bir armoni katta badiiy kuch bilan ifodalangan.

"...Men uchun nihoyat aziz satrlar... Bu she’r menga bag‘ishlangani uchungina emas, balki ulug‘ shoirning buloq suvlaridek musaffo qalbi mavj etib turgani uchun ham sevaman uni. Bu she’rni o‘qib, hasratlarim, dardlarim, tashvishlarim erib yo‘qolgandek bo‘ladi". (Zarifa Saidnosirova)