O'tkan kunlar Qutlug' bo'lsin

...Ziyo shohichining kulib aytkan so‘zlariga qutidor sira ham tushunmas va kutilmagan
mehmonlarning ke-lish sababini so‘ramoqdan iymanar edi.
— Olovni qo‘yaturib, qudalarga dasturxon olib chiqingiz.
Ziyo shohichining bu kulguligidan so‘ng qutidor tanchaga olov qalashni qo‘yib
dasturxon buyurish uchun ichkariga qo‘zg‘aldi. Uning ketidan Hasanali: «Taqdir bitkan
bo‘lsin-da», — deb qo‘yg‘an edi, shohichi qat’iy qilib: «Inshooloh bitar, shundog‘ yigitni
kuyavlikka qabul qilmag‘an bir kishini biz odamg‘a sanamaymiz» — dedi.
Qutidor qaytib chiqdi... Ziyo aka bilan Hasanali ma’noliq qilib bir-birlariga qarashib
olmoqda edilar. Qutidor, ayniqsa Ziyo akaning og‘zini poylab, ko‘ngli chaqirilmag‘an
mehmonlardan tushunmog‘i qiyin bo‘lg‘an bir ma’noni sezmakda edi. Oradagi so‘zsizlik
uzoqqa cho‘zilabergach, qutidor Hasanalidan so‘radi:
— Bek salomatmi?
Ziyo aka so‘z o‘nqovi kelganini payqab Hasanalining jim turishiga ishorat qildi va o‘zi
javob berdi:
— Bizning sizga chaqirilmag‘an mehmon bo‘lishimiz ham Otabekning sog‘lig‘i
uchundir.
Qutidor bu javobdan bir narsa tushunolmadi va shu-ning uchun qaytalab so‘radi:
— Otabek sog‘mi?
— Bu kungacha Otabek salomat, — dedi Ziyo aka salmoqlab, — ammo bekning
mundan keyingi sog‘lig‘i sizning qo‘lingizda qolg‘ang‘a o‘xshaydir.
Qutidor yana tushunolmay taajjub bilan mehmon-larga qarab oldi.
— Tushunolmadim...
— Ya’ni Otabek bu kungacha salomat, — dedi Ziyo aka yana. — Ammo mundan
keyingi sog‘lig‘i sizning qo‘lingizda...
— Menim qo‘limda?
— Sizning ixtiyoringizda.
— Otabek kabi bir yigitning sog‘lig‘i har bir aqlli kishi uchun maqsad bo‘lsa ham, —
dedi taajjub bilan qutidor,— lekin so‘zingizning shunisi qiziqdirkim, bir yigitning sog‘lig‘i
ikkinchi bir kishining ixtiyorida bo‘lsin.
Ziyo aka boyag‘i vaziyatini buzmadi:
— Ajablanmangiz, o‘rtoq, — dedi, — bekning mundan keyingi sog‘lig‘i sizning
ixtiyoringizda; bu o‘yin emas — to‘g‘ri gap.
Qutidor to‘sindan muddaoning kim va nima to‘g‘ri-sida bo‘lg‘anlig‘ini payqab qoldi va
o‘zida bir turlik o‘ngg‘aysizlik sezdi. Ziyo aka To‘ybekaning yozgan dasturxonini tuzatib,
kulchalarni sindirdi. Hasanali bilan qutidorni nong‘a taklif qilib o‘zi maqsadni ochiqroq
onglatmoqchi bo‘ldi:
— Muhabbat degan narsa juda oz kishilarga nasib bo‘ladirg‘an bir durri bebahodir, —
dedi Ziyo aka. — Qadrdoningiz Yusufbek hojining o‘g‘li Otabek — bir necha kunlardan
buyon pinhoniy bir dard bilan og‘rir edi. Ko‘rinishda uning quli, ammo haqiqatda
Otabekning ma’naviy padari bo‘lg‘an Hasanali ota uning maxfiy dardining asli omilini
izlaydir, bekning o‘zi bo‘lsa o‘z holi to‘g‘risida hech narsa sezdirmay dardin yashiradir.
Shundog‘ qilib xo‘jasiga ixloslik Hasanalining tajribalik kuzatishidan bekning maxfiy dardi
uzoqqa qocholmay natijada sir ochiladir... Shari’at ishiga sharm yo‘q, deydirlar o‘rtoq,
agarchi siz bilan menga bir muncha og‘irroq bo‘lsa ham yana so‘zlab o‘tishga hojat bor:
kunlardan bir kun taqdir shamoli yuradir-da bir kimsa-ning iffat pardasi ostida o‘lturgan
qizining yuzidagi niqobini ko‘tarib ikkinchi tomondan bizning Otabekni shu afifaga
 ro‘baro‘ qiladir. Shu daqiqadan boshlab bekda u afifaga qarshi bir ishq, ham chin bir ishq
tug‘uladir...
Ziyo shohichi o‘z tomonidan ham yana bir muncha gaplarni qo‘shib chatib, so‘zini
tugatdi. Qutidor yaxshig‘ina o‘ng‘aysizlangan edi. Qutidorgina emas, sovchilar ham
o‘ng‘aysizlangan edilar. Masalaning noziklig‘iga uchavlari ham tushunarlar va shuning
uchun ittifoq qilgandek chuqur bir sukutka ketgan edilar.
Garchi muddao kun kabi oshkora bo‘lgan bo‘lsa ham nima uchundir qutidor yana
o‘zini tag‘ofilga solib so‘radi:
— U kimning qizi emish?
Ziyo shohichi qutidor tarafidan o‘ziga beriladirgan shu savolni kutib turg‘an edi.
— Sizning karimangiz, — dedi.
Qutidor o‘zining joysiz savolidan o‘kinib yerga qaradi. O‘rtada tag‘in so‘zsizlik,
o‘ngg‘aysizlik boshlandi. Bir necha fursat shu yo‘sun jimgina o‘lturishkandan keyin yana
Ziyo shohichining o‘ziga gapirishka to‘g‘ri keldi:
— Biz, o‘zimizning bu kelishimizda sizning uchun dunyoga orzug‘uliq bir o‘g‘ul hadiya
etkanimizdek, inshoolloh, qaytishimizda ham Otabek uchun mujassamai iffat bo‘lg‘an bir
rafiqa tuhfa qilarmiz.
Bu so‘zdan keyin Hasanalining yuragi bezillay boshladi. Chunki shu daqiqada qutidor
og‘zidan yo rad va yo qabul javobi eshitar edi. Ikkinchi tomonda, kutilmagan bu
sovchiliqqa ishonishnida, ishonmasnida bilmay shoshib o‘lturgan qutidor ham o‘zining
og‘zig‘a tikilib turg‘uchi ikki kishiga qanday javob aytish uchun garangsigan edi.
— Otabek kabi bir yigitni o‘g‘ul qilish sharafiga noil bo‘la olsam o‘zimni eng baxtlik
otalardan sanar edim, — dedi nihoyat qutidor, — ammo bu to‘g‘ridagi hamma ix-tiyor
o‘z qo‘limda bo‘lmay orada ko‘krak suti berib o‘sdirg‘an xotin ham bor... Bu ish uchun
yolg‘iz o‘zim qabul javobi bersam-da, onasi bir chekkada qoldirilsa, ehtimol, puxta ish
qilmag‘an bo‘larmiz. Agar maslahat ko‘rsalaringiz bu to‘g‘rida uning bilan kengashib
ko‘rar edim...
Qutidorning javobidan samimiyat va ixlos ma’nolari tomib turar edi. Javobni eshitkan
sovchilarning tomiriga umid qonlari yugurib ketdi.
— Bu ot savdosi emas, umr savdosi, birodar, — dedi Ziyo aka, — yangamiz bilan
kengashingiz, Otabek va otasi to‘g‘rilarida bilganlaringizni so‘zlangiz, shundan keyin xo‘b
o‘ylashib bizga javob beringiz.
Shu gapdan keyin qutidor mehmonlarni qoldirib ichkariga kirdi. Kumushbibi uxlashqa
yotqan edi. To‘ybeka bo‘lsa o‘zining o‘choq boshi yonidag‘i uychasini titratib hurrak otar
edi. Qutidor uy eshigini ochar ekan ayvonda o‘zini kutib o‘lturgan Oftob oyimg‘a dedi:
— Sham’ni olib kir-chi oldimga.
Uy jihozga g‘oyatda boy, go‘yo muzaxona tusini berar edi. Taxmonda turlik rangda
atlas va shohilardan qoplang‘an ko‘rpalar, taxmon toqchalarig‘a uyilgan par yostiqlar,
qator-qator xitoyi jononlar: kosalar, ko‘zalar, chinni choydishlar, laganlar, kumush qinlik
xanjar va qilichlar, qalqon va siparlar, dorga soling‘an turlik-turlik er va xotin kiyimlari:
po‘stin, chakmon va boshqalar, qip-qizil gilam va shohi ko‘rpachalar kishi ko‘zini
qamashdirar darajada edilar.
Oshiqib og‘zini poylag‘an Oftob oyimg‘a qutidor bir iljayib qo‘ydi-da:
— Xotin, sen hali eshikdagi sovchilardan xabarsizdirsan? — dedi.
Oftob oyim erining «sovchi» xabarini oddiygina qarshiladi, chunki endi ikki-uch yildan
beri uylariga kun sayin sovchilar jamoasi yog‘ilib yotqanliqdan bu sovchilar ham
o‘shalarning birisidir, deb o‘ylag‘an edi:
— Xayrlik bo‘lsin, kimlar sovchi?
Qutidor yana bir kulib qo‘ydi:
 — Ziyo shohichi, tag‘in senga noma’lum bir kishi.
Oftob oyim bu kungi sovchilarning qutidorg‘a boshqacharoq o‘zgarish berganlarini
payqadi va buni erining samimiyat ham oshiqishidan sezdi:
— Kim uchun kelganlar?
— Bundan o‘n besh kunlar ilgari biz bir toshkandlik savdogar yigitni mehmon qilg‘an
edik, balki esingdadir?
— Esimda bor, To‘ybekka maxtab kirgan yigit.
— O‘lma, xotin, — dedi qutidor, — ana shu yigit uchun kelganlar.
Bu so‘zdan Oftob oyim bezong‘lab tushti va eriga qarshi rizosizlik vaziyatini oldi:
— Musofir-ku?
Oftob oyimning bu so‘zi bilan qutidor bosh qashib oldi va umidsiz bir tovushda:
— Men ham shunisiga hayron bo‘lib qoldim, — dedi.— Yo‘qsa o‘zi ayni biz qidirg‘an,
har to‘g‘rida ham yetuk bir yigit edi.
Oftob oyim boshqa xotinlarimizdek erining ra’yi va xohishini, umuman butun shaxsini
ehtirom qilg‘uchi bir xotindir. Shuning uchun erining hozirg‘i ra’yini garchi o‘z tilagiga
bus-butun zid topsa ham yolg‘iz «musofirlik» masalasi bilangina gapka xotima bermay,
boshqa taraf-lardan ham kamchiliklar topib asoslik suratda qutidor-ning Otabekka
tomon haroratlanayozg‘an yuragiga sovuq suv sepmakchi bo‘ldi:
— O‘zi qanday kishining o‘g‘li, otasi sizga tanishmi?
Oftob oyimning bu savoli o‘zi uchun zararlik bo‘lib chiqdi. Chunki qutidor, Yusufbek
hojining qanday kishi bo‘lg‘anlig‘ini, bu kunda qaysi ishda ekanligini va o‘ziga bo‘lg‘an
munosabatini mayda-chuyda tafsilotlari bilan so‘zlab chiqib, so‘zi oxirida: «Yigitning
naslini ayb-sitib bo‘lmaydir, to‘g‘risiga ko‘chkanda bu yigit naslan bizdan allaqancha
yuqorida turadir», deb qo‘ydi.
Oftob oyim endi ikkinchi turlik yo‘l bilan ketdi:
— Uylanganmi, yo‘qmi?
— Uylanmagan. Buni qaysidir bir majlisda uning qu-lidan eshitkan edim.
— Yoshi nechalarda bor?
— Ko‘b bo‘lsa yigirma besh yoshlarda bo‘lur, bo‘lmasa yigirma ikki-yigirma uchlardan
oshqan emas.
— Nima majburiyatda bizga kuyav bo‘lmoqchi, Toshkanddan qiz topilmag‘anmi?
— Topilsa ham yoqtirmas ekan, — dedi qutidor va o‘ngg‘aysiz holatda voqi’ani
shipshitib chiqdi. Masalaning bu yanglig‘ boshlanishiga va buning ustiga erining
moyillanishiga Oftob oyim nima deyishni bilmay qoldi. Tuzik, erining maylini anchagina
dalil va sabablarga suyanib bo‘lgan bir mayl ekanini onglag‘an, kuyav bo‘ladirg‘an yigitni
o‘zlarig‘a o‘g‘ulliqqa loyiq bir kimsa ekanini ham yaxshi tushungan edi, ammo hozir bu
gaplardan ham ilgariroqda «musofirlik» masalasi turar; bir necha yillardan beri muvofiq
kuyav izlay-izlay nihoyat Toshkandlik bir musofirga berish xo‘rlig‘i Oftob oyim uchun
og‘ir edi.
— Endi qanday kengash berasan, xotin?
Oftob oyim o‘z fikrini ochiq aytishka yuraksina olmas, erining ko‘ngli olinishidan
qo‘rqar, ammo — «musofir» masalasiga jonu dildan qarshi edi.
— Siz muvofiq ko‘rgan bir ishqa qarshi tushib, ra’yingizni qaytaraolmayman, — dedi
ko‘b o‘ylag‘andan keyin Oftob oyim, — chunki nima bo‘lg‘anda ham siz-ning otaliq
ismingiz bor, ham ko‘broq ixtiyor sizning qo‘lingizdadir. Men albatta ko‘zingizning oqu
qorasi bo‘lg‘an yolg‘iz qizingizni yaramas, bo‘lmag‘ur kishiga tutib berarsiz, deb
bilmayman. Bu jihat bilan bu ishka rizolig‘im bilinsa ham biroq qarshilig‘im shundadirki,
kuyav toshkandlik bo‘lg‘andan so‘ng qizingizni o‘zi bilan birga olib ketar va siz bilan meni
yolg‘iz bolamizdan ayirar... Bunga qolg‘anda sizni bilmasam-da, ammo mening bunday
 judoliqqa sira toqatim yo‘qdir... Mana shu ta-rafni yengilroq o‘ylag‘anga o‘xshadingiz,
jonim.
— So‘zlaring to‘g‘ri, xotin, — dedi o‘ylab qutidor, — lekin taqdir bitkandanmi, nimadan
bo‘lsa ham bu yigitka qarshi ko‘nglim jizillab turadir. Bu fikrim senga ma’qul tushadimi,
yo‘qmi, har holda biz endi uzoq o‘ylashib o‘lturmayliq-da, o‘z xohishimizcha qilib javob
beraylik: masalan, sovchilarg‘a rizolig‘imizni bildirib, ammo Kumushni Marg‘ilondan olib
ketmaslikni shart qilaylik. Agar shartimizni qabul qilsalar yolg‘iz bolamiz ikki bo‘lib —
ayni bizning muddaomiz; yo‘q, qabul qilmasalar ul vaqtda kinalari o‘zlaridan bo‘lsin,
mana bu maslahatka nima deysan, xotin?
— Musofirlig‘i?
— Biz ta’nani kuyav qilmaymiz, — dedi qutidor, — bizga chin yigit kerak, xalq
«musofirga berdi» deb so‘z qilsa — qilsin.
Oftob oyim eridagi maylni boshdayoq payqagan edi, shuning uchun tilar-tilamas
«o‘zingiz bilasiz» javobini berdi. Javobni olib qutidor sovchilar oldig‘a chiqdi va ma’lum
shartni ularga e’lon qildi. Bu shartni Otabek ismidan Ziyo shohichi qabul etib qutidorni
Otabekdek bir yigitni kuyav qilishi bilan tabrikladi va shu takallufsiz sovchilik ila umr
savdosi bitkan hisoblandi. Ikki yosh-ning muhabbatlik, uvalik-juvalik bo‘lishlarig‘a duo
qi-ling‘ach sovchilarg‘a zarrin to‘nlar kiydirildi. Hasanali qutidorga o‘zining
minnatdorchiligini aytib tugata olmas, so‘z oralarida uni duolar bilan g‘arq etmakda edi.
— To‘nlar muborak bo‘lsin!
— Sizga kuyav o‘g‘ul muborak bo‘lsin!
Qutidor ixlos va samimiyat bilan:
— Qutlug‘ bo‘lsin! — dedi.

Qarshilash

Majburiyat