O'tkan kunlar Kumushning so'z o'yuni

Shomga yaqin mehmonlar tarqalishdilar. Mehmon-xonada hoji, qutidor, Hasanali va
Otabek qolg‘an edilar.
Ichkarida O‘zbek oyim mehmonlarni kuzatib bo‘lib, Kumush bilan onasidan ho‘ppak
olar edi.
— Men sizlardan juda xafa bo‘lg‘an edim. Sizlarni churuk lattaga tugib, tokchag‘a
tashlash darajasiga yetgan edim. Nahotki uch yil bo‘lsayu — bir yo‘li o‘z bilgularingizcha
kelmasalaringiz. O‘g‘lim bechora oy o‘tmasdan bo‘zchining mokisidek qatnab tursa...
Axir manim ham o‘zimga yarasha obro‘m bor. Toshkandda kimsan, Yusufbek hoji
deganing ko‘chiman. Xudoyorxon ham bir kun kechasi kelib bizga mehmon bo‘ldilar...
Qushbegining uy ichlari bo‘lsa, bir ishni manim kengashimsiz qilmaydirlar... Shuncha
obro‘ ko‘rgan bir kishi kelib-kelib nahotki o‘z qudasidan va kelinidan munchalik
obro‘sizlik ko‘rsa... Shahardagi kattadan kichik ertayu kech quloq-miyamni yeydirki,
hoy, marg‘ilonliq keliningiz keldilarmi, nega shundog‘ keliningiz bo‘laturib Marg‘ilong‘a
tashlab qo‘yibsiz? Men bo‘lsam hech so‘z topolmag‘animdan aytaman: — Kelinimning
onasi kasal emish... Ikkinchi vaqtda: — Kelinim bechora munglug‘... deyman. Endi
ko‘rsam miltiqning o‘qidek, pushti gulning to‘qidek kelinim bor ekan... Men bu adabsizga
tag‘in o‘zim o‘lturgan uyimni bo‘shatib beribman-a, — der edi.
O‘zbek oyimning dali-g‘ulilig‘idan Oftob oyim va Kumush unga juda o‘zlashib olg‘anlar,
uning so‘ziga goh kulib, goh uzr aytar edilar. Hozir uyda Otabek bo‘lmag‘ani uchunmi,
nimadan bo‘lsa ham har nuchuk Zaynab o‘z uyida kuymalanishib yotar va mehmonlarni
O‘zbek oyimning tanho o‘ziga tashlag‘an edi.
Tokchalarga sham’lar yoqilib, vaqt xuftanga yaqinlashib qolg‘andan so‘ng uyga
Otabek kirdi. Ul kirgandan keyin Oftob oyim bilan O‘zbek oyim ular oldida o‘ltirishni eb
bilmadilar-da, sirlashish uchun boshqa uyga chiqib ketdilar. Ularning chiqib ketishini
 kutib turg‘andek, qo‘lig‘a bir choydish choy ko‘targani holda Zaynab kirdi va Otabekdan
choy ichib, ichmasini so‘radi. Otabek ichmayman, deb javob bergan edi, Kumush orag‘a
tushdi.
— Men ichaman, o‘zingiz ham o‘lturing.
Zaynab uncha qistatmadi, o‘lturib Kumushka choy quyib bera boshladi. Kumush uni
so‘zga solib so‘radi:
— Manim balo-qazodek yetib kelishim uchun xafa bo‘lgandirsiz?
Zaynab Otabekka qarab oldi:
— Nega xafa bo‘lay, — dedi, — siz kelmaganingizda ham o‘zlari borar edilar...
— Bormas edilar! — dedi Kumush, — men bilan urishib kelgan edilar...
Otabek Kumushka yer ostidan kulib qaradi, Kumush ham kulib javob berdi.
— Shu kishi birav bilan urishadirlarmi? — dedi Zaynab, — ikki yildan beri menga bir
og‘iz qattig‘ so‘z aytkanlarini bilmayman...
— To‘g‘ri aytasiz, — dedi Kumush, — bu kishi emas, men urishkan edim... Bu kishida
sira gunoh yo‘q va arazimizga bir to‘ng‘uz sababchi bo‘lg‘an edi.
— Kim balo ekan ul? — dedi Zaynab.
— Bizning shaharning eng yaramasi, — dedi Kumush va Otabekdan so‘radi, — siz
eshitdingizmi, yaqinda o‘shani bir bek o‘ldiribdir?
Otabek kulimsiradi:
— Eshitdim...
— O‘sha bekning haqiga eshitkan kunimdan beri duo qilib kelaman...
Zaynab so‘radi:
— Sizlarda qanday dushmanlig‘i bor ekan?
Otabek «endi nima deysan» degandek qilib Kumushka qaradi. Kumush bo‘lsa parvosiz
javob berdi:
— O‘sha to‘ng‘iz uylanmakchi bo‘lib manim bir o‘rtog‘img‘a sovchi qo‘yib yurar edi...
Men ersa o‘rtog‘imni unga tegishdan aynatkan edim. Aynatishim halig‘i to‘ng‘uzning
qulog‘ig‘a yetib meni bu kishiga chaqibdir. Bu kishi bo‘lsa, nega biravni o‘rtasig‘a
tushasan, deb mendan xafa bo‘ldilar...
«Bu kishi» Kumushning yolg‘on uyushdirishidan kuldi, Zaynab ersa erini oqlab tushdi:
— Ayb sizda ekan, — dedi, — siz ham nega birav-ning o‘rtasig‘a tushasiz?
— Ayb mendalikka menda, — dedi Kumush va Otabekka qaradi. — Nafsilamrga
qarag‘anda ayb bizning oramizg‘a cho‘p bo‘lib tushkan xolamning qizi Zaynabda,
shundog‘ emasmi? — deb so‘radi.
Otabek sachrab Kumushka yuz o‘girdi:
— Bu o‘rtag‘a Zaynabni nimaga kelturib tiqasiz, endi?
Kumush kuldi va eski holini buzmadi:
— Siz hovliqmang, bek, — dedi, — tunovi kun xolamnikiga borg‘an edim, xolam qizi
Zaynabdan shikoyat qilib hamma gapni Homid cho‘chqaning qulog‘ig‘a yetkizguchi o‘z
qizi Zaynab gumbaz bo‘lg‘anini birma-bir aytib berdi, bildingizmi?
Otabek zo‘rg‘a-zo‘rg‘a xaxolashdan o‘zini tutib qol-di:
— Nima bo‘lg‘anda ham ayb sizda, nega boshda o‘zingiz bu ishka aralashdingiz, axir?
— dedi.
Zaynab:
— O‘zingizning aralashishingiz chakki-da, — deb qo‘ydi.
Kumush jiddiy tus oldi:
— Siz aytkandek Zaynab gumbazda ham ayb yo‘q, menga qolsa hamma gunoh bek
otam bilan xon oyimda,— dedi. — Orzu-havaslik joyni qidirmasdan qizlarini bir kishiga
berib qo‘ya qolsalar — albatta bu savdolar yo‘q edi... Nahotki ikki yildan beri necha
 bechorani zir qatnatib ovora qilsalar, Toshkand qishlog‘i bilan Marg‘ilonning orasi ozg‘ina
yo‘lmi, axir?
Otabek xaxolab yubordi:
— Hamon aybni o‘z bo‘yningizga olmaysiz, astag‘-firulloh...
Zaynab Kumushdan:
— Bek otangiz bilan xon oyingiz kim?
— Haligi men aytkan o‘rtog‘imning ota-onalari... Orzu-havas qidirib bechora qizlarini
qaritib qo‘ydilar.
— Nega siz tayyor kuyavdan o‘rtog‘ingizni aynatdingiz?
— Davlati bo‘lsa ham o‘zi teri namoyish edi... Kishi davlat uchun erga tekkandan
yerga teksin...
— Albatta, — dedi Zaynab.
Otabek Kumushning so‘z o‘yuniga ajablanar va xoy shayton, degandek unga qarar
edi.
Kumush yana tinchiy olmadi:
— Bizning urishib qolishimiz uchun Karim sandiqchining ham daxli bor, — dedi.
Otabek jo‘rttaga so‘radi:
— Qanday daxli bo‘lsin. Sizga qolsa, butun shahar daxldor ekan-da?
— Shoshmang jonim, — dedi Kumush, — nega o‘ylamay-netmay eshigiga bosh urib
kelgan bir yigitni quvlab soladir?
— Astag‘firulloh... uning quvlanishig‘a ham Homid sabab bo‘lg‘an. Homidning
yomonlig‘ig‘a ersa siz sabab bo‘lg‘ansiz...
Zaynab nimadir so‘ramoqchi bo‘lg‘an edi, Kumush unga yo‘l bermadi.
— U ham emas, bu ham emas, — dedi, — hammasi xudoning taqdiri.
Otabek:
— Ana endi to‘g‘ri aytdingiz.
Kumush:
— Ikki o‘rtada dum qidirib quloqdan ham ajralg‘an puchuq oyimning holi ham
xudoning taqdiri!
Otabek kuldi. Zaynab keyingi so‘zlarga tushuna olmag‘an, shunga ko‘ra Kumushdan
izohlar olmoqchi edi. Kumush unga izohlar uyushdirishni xohlamag‘anliqdan so‘zni
chetka chalg‘itib yubordi:
— Necha yoshqa kirdingiz, Zaynab opa?
— O‘n to‘qquzg‘a shekillik.
— Hali siz bola ekansiz, — dedi Kumush.
— Siz nechaga kirdingiz?
— Meni so‘ramang, men endi qarib qoldim...
Zaynab unga hasadlanib qaradi va kuchlanib aytdi:
— Hali yoshqa o‘xshaysiz-ku.
— Necha yoshqa kirgan deb o‘ylaysiz?
Zaynab Kumushning to‘lib yetmagan gavdasiga va o‘n olti yoshlar chamaliq g‘ubor
tegmagan husniga hayron bo‘lib, mulohazasini aytishdan qo‘rqdi. Zaynabka qolsa
ehtimolki Kumush o‘zidan ham yosh chiqar edi.
— Men qayoqdan bilay...
— Yigirmaga kirdim.
— Mendan bir yosh katta ekansiz.
— Sizdan albatta kattaman, — dedi Kumush.
Kumushning «albatta kattaman» degan so‘zini Otabek ichidan tasdiqladi, uning
husndagina emas, aqlda va boshqada Zaynabdan necha barobar yuqorida ekanini
 o‘yladi. Orag‘a bir necha daqiqaliq so‘zsizlik kirdi. Otabek yer ostidan Kumushka nigoh
tashlar, Zaynab gilamning popugini chirmab nimaningdir xayolini surar, Kumush bo‘lsa
hech kimga ham qaramay mudrag‘an sumol o‘lturar edi. Kumushni bu holda ko‘rib
Otabekning yuragi achidi...
— Yo‘lda charchag‘an ko‘rinasiz, Kumush.
Zaynab gilamdan ko‘zini oldi, Kumush mudrashdan cho‘chidi...
— Qaydam...
— Biz ketaylik, siz tinchib uxlang, — dedi Otabek.
— Mayli... Xuftanni ham o‘quy olmaydirg‘an o‘xshayman.
— Zarari yo‘q, — dedi, — yolg‘iz qo‘rqmaysizmi... Yoningizda Zaynab yotsinmi?
— Zaynabnisa siz bilan yotsin... Men yolg‘izliqg‘a o‘rganganman...
— Onangizni chaqirib beraylik bo‘lmasa.
— Rahmat.
— Yolg‘iz yotib qolgangizni ayniqsa oyim eshitsa...
— Siz bilan Zaynabnisa yolg‘iz yotib qolg‘animni aytmasangiz, hech kim bilmaydir...
O‘rin o‘shami?
Zaynab nimagadir juda ham quvonib ketdi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Kumushni
o‘rin yozishg‘a qo‘ymay o‘zi par to‘shakni olib yerga soldi. Kumush mudrag‘an ko‘yi
Zaynabka tashakkur aytib to‘rdagi burchakka o‘lturib oldi. Otabek berigi burchakdan
turib uni qo‘li bilan yanar va kulimsirab xo‘mrayar edi. Kumush mudrag‘an ko‘yi,
suzilgan ko‘yi iljayib javob berar edi...
O‘rnini solib bitirgandan keyin, Zaynab qanoatlanib uydan chiqmoqchi bo‘lg‘an edi, uni
Kumush to‘xtatdi:
— Zaynabnisa, — dedi, Zaynab qaradi, — bu kishini tashqarig‘a chiqib yotishg‘a
qo‘ymang, tuzikmi?
— Nimaga?
— Nimagaki, dadamning ko‘ngliga gap keladir.
— Xo‘b, — dedi Zaynab va eshitdingmi degandek qilib eriga qarab olg‘andan keyin
uydan chiqdi. Uning keticha Kumush Otabekka qattig‘ qilib aytdi:
— Qani, siz ham uyingizga!..
Zaynab juda ishong‘an holda o‘z uyiga borib yetdi.
— Chindan aytib yotibman, eshitasizmi?
Otabek o‘zini g‘aflatka solib Kumushning yonig‘a bordi:
— Siz...
— Men?
— Siz quvsiz...
— Men quv emasman, — dedi kulib Kumush, — men hali urushig‘liq holdaman,
yarashqanim yo‘q.
— Boya nimalarni so‘zladingiz, sir ochiladimi, deb jonim bo‘g‘zimg‘a keldi.
— Nega sir ochilsin? — dedi, — men siz bilan o‘tkan ishlar haqida so‘zlashmoqchi
bo‘lib turar edim — o‘zi jo‘rttaga kirib keldi. Men ham so‘zimni to‘xtatmay jo‘rttaga
boshqa yo‘lda aytib chiqdim. Nima, bir narsa payqadimi?
— Payqamadi-ku... Shundog‘ bo‘lsa ham men juda qo‘rqdim.
— Hali shu yuragingiz bilan uch kishini o‘ldirdingizmi, men ishonmayman, — dedi
Kumush va Otabekning xanjar tekkan qo‘lining chizig‘ig‘a ko‘zi tushdi. — Pichoq yomon
kesipti... Chumchuq so‘ydingizmi? Qani chiqing, men yotaman.
— Yota beringiz.
— Sizning oldingizda yeshinaymi?
— Uyalsangiz men yuzimni o‘girib turay, — dedi va yuzini chetka burdi.
 — Qaramang bo‘lmasa, — dedi Kumush yeshinar ekan, — «bo‘lg‘ani yo‘q, bo‘lg‘ani
yo‘q» degan so‘zni besh-olti qayta takrorladi va o‘ringa kirib olg‘andan keyin ham
«bo‘lg‘ani yo‘q, bo‘lg‘ani yo‘q» deb kular edi.
Otabek nihoyatsiz «bo‘lg‘ani yo‘q» dan zerikib qaradi:
— Aldamchi.
— Bu aldashlar — aldash emas, siz hali qarab turing, qochqoq.
— Aniq qo‘rqmaysizmi yolg‘iz?
— Nega qo‘rqay, ikki yil yolg‘iz yotib, endi juda o‘rgandim... Ehtimol siz yolg‘izliqdan
qo‘rqarsiz.
— Kinoyangiz...
— Bu kinoya emas, to‘g‘ri so‘zim, — dedi Kumush,— men bu holda yolg‘iz ham
emasman...
— Bu nima degan so‘zingiz tag‘in?
— Ya’ni hamrohim bor, deganim — mendan qo‘rqmang, deganim...
Otabek yana tushunmadi...
— Hamrohingiz...
— Hamrohimmi? — dedi Kumush, — hamrohim biravning xayoli, biravning fikri. Bas,
bundan ham yaxshi rafiq bormi? Ba’zi vaqtlarda bu yo‘ldosh uyqudan ham shirin.
Otabek «hamroh»ga tushundi va yotib Kumushning yuzidan o‘pdi:
— Lekin men bu so‘zingizga ishonmayman.
— Nega ishonmaysiz?
— Negaki, siz anovi... kechasi hamrohsiz edingiz... Pish-pish uxlar edingiz...
Kumush Otabekning yelkasiga qo‘lini tashladi:
— O‘shal vaqtlarda hamrohsiz uxlag‘anim to‘g‘ri, — dedi, — chunki biravlardan
butunlay umidim kesilgan, hamrohim menga hamisha umidsizlikgina berar, dahshatimnigina
ortdirar edi. Ammo o‘sha kunlarda uyqu menga juda shirin bir narsa bo‘lib
qolg‘an, men uyqudag‘ina biravlarni ko‘rar va kunduzlari ham uyqu qidirar edim. Endi
bo‘lsa yana yo‘ldoshim xayol... Tag‘in nima deysiz?
— Hech narsa demayman... Lekin siz ikki yil burung‘i Kumush emassiz.
Kumush ko‘rpaga burkanib oldi:
— Chiqing... uyqum keldi.
Otabek zo‘rg‘agina o‘rnidan turdi... Ul uzog‘lash-qandan keyin Kumush sekingina
yuzidan ko‘rpani oldi va mudroq ko‘zlari bilan Otabekka kulimsirab qaradi. Otabek
havlidag‘i oyog‘ tovshini eshitib, tokchadag‘i sham’lardan uchtasini o‘chirg‘an edi,
darichadan Zaynab ko‘rindi: «Hali ham shu yerda ekansiz, men sizni tashqarig‘a
chiqg‘ansiz, deb o‘ylabman...» dedi. Otabek javob bermay qolg‘an sham’larni o‘chirdi.
Zaynabning «hali ham shu yerda...» so‘zi bilan Kumushning ko‘zi uyqudan ochilib ketkan
edi... Otabek eshikni yopib chiqdi.

Kundash - kundashdir

Hasanalining hiylasi