O'tkan kunlar Kelib qaramag'an baxt

Endi uning umidi ortig‘i bilan uzilg‘an esa-da, yuragining yonishi bosilurliq emas edi.
Ilon chaqqan kishidek dovdir va besaranjom ko‘zlari bilan tevarakka bejo-bejo nazar
tashlar edi. «Nihoyat, otasi o‘z muddaosiga yetdi, qizini yangi kuyavga topshirib
tinchlandi, kecha kechasi u...» der edi-da, mundan keyingi og‘ulik haqiqatini bir turlik
ham o‘ziga singdira olmas va buni o‘ylamaslikka tirishib va o‘zini alaxsitmoqqa o‘la
tevaragiga bejo-bejo nazar tashlar edi.
Endi Marg‘ilon qatnab yurishlarg‘a xotima berilgandek va Marg‘ilon ham undan «tag‘in
mendan nima ilinjing bor?» deb so‘rag‘andek bo‘lar edi. Ul «Xo‘ja Ma’oz»dan chiqib
to‘g‘ri usta Alimnikiga qarab borar edi va u yerdan otini minib umrlikka Marg‘ilon bilan
vidolashmoqchi edi esa-da, oshna bir kimsa uning ko‘z o‘ngiga ko‘ringandek va begona
rahmsiz bir yigitning quchog‘idan qutilish uchun undan imdod so‘rag‘andek bo‘lar edi.
Usta Alim eshigiga yetayozdi. Tom bir ma’yusiyat ichida boshini quyi solg‘an edi, o‘tib
turg‘uchlarni payqamas, laxja cho‘g‘ kabi yonib turg‘an yurak o‘ti bilan sarxushdek edi.
Qarshidag‘i Sodiqning eshigidan chiqg‘uchini ham payqamay qoldi va bir qarab olsa ham
tanimag‘an edi. Otabek usta Alimnikiga kelib kirgach, Sodiqnikidan chiqg‘uchi Homid
uning orqasidan qarab yo‘l ustida qotib qoldi...
* * *
Shokirbekning kecha ertalab chiqg‘anidan beri daraksiz ketishiga tashvishlanib
o‘lturgan usta Alim uni yo‘lakda ko‘rishi bilanoq so‘radi:
— Eyyy, barakalla sizga, Shokirbek, qayog‘larda qolib ketdingiz? Juda ham
tashvishlandim-da o‘zim... Nega bir kunda bunchalik o‘zingizni oldirib qo‘ydingiz?
Chindan ham ul o‘zini tanilmaslik darajada oldir-g‘an, o‘lat tekkan kishilardek ko‘zlari
ichiga cho‘kib ketkan edi. Kirtaygan ko‘ziga kuch bilan kulgi tusi berdi.
— «Xo‘ja Ma’oz»ga borg‘an edim...
— Nima uchun?
— Tunashka.
Usta Alim taajjub ichida yana bir qat uni kuzatib chiqdi:
— Tunadingiz?..
Otabek ayvon peshonasiga o‘lturar ekan, ustani shubhada qoldirmas uchun dedi:
— Ko‘bdan beri bir tunasam, degan xayolim bor edi.
— Buzrukdan so‘rayturg‘an tilaklaringiz bor ekanda,— dedi usta Alim va kuldi. Bu vaqt
ikkisi ham yo‘lakda yurib kelgan oyoq tovishig‘a qaradilar. Qo‘pol qilib boshig‘a salla
o‘ragan, ustag‘a o‘xshash rangsizgina bir yigit kirib kelar edi. Usta Alim kelg‘uchining
 istiqboli uchun o‘rnidan turdi: «Eyy, usta Farfi, keling-keling, bormisiz!» dedi. Usta Farfi
salom berib, usta Alim bilan ko‘rishdi. Otabek ko‘rishishga hozirlanmagan ham edi,
ammo kelguchining o‘zi qo‘l uzatdida, «salomatmisiz, mehmon» deb ko‘rishib oldi.
Ayvong‘a o‘lturgach, fotiha o‘quldi. Usta Alim kelguchini xush omadi qilar ekan:
— Siz ham kelar ekansiz-a, usta Farfi, — deb pi-ching otib qo‘ydi. Sog‘u salomatlik
so‘ralib bo‘ling‘andan so‘ng usta Farfi qarshidag‘i yangi qurilg‘an to‘quv do‘konlariga
ishorat qilib dedi:
— Ishlar katta-ku, usta. Do‘konlarni ham qurib yuboribsiz.
— Do‘konni qurg‘animizg‘a endi o‘n besh kuncha bo‘lib qoldi. Fotiha o‘qishg‘a
kelarmisiz, deb kutdim, shu choqg‘acha daragingiz bo‘lmadi.
— O‘zingizning boshingizdan o‘tkan, usta, — dedi biravning kafilini olg‘andan so‘ng
ishni tashlab chiqish qiyin, jum’aning sharofatlari bilan oshna-og‘aynilarnikiga borilmasa
boshqa iloji yo‘q, axir o‘zingizning ham boshingizdan o‘tkan-ku.
— Yo‘q-yo‘q, — deb kuldi usta Alim, — men sizga o‘xshab do‘konning ustida sira
tuxum bosqan emasman, simkorni ko‘zim qiymaydir desangiz, men ishonar edim.
— Bu gapingiz to‘g‘ri, — dedi kulib usta Farfi, — jo‘jalari tushkir yildan-yilga ko‘payib
boradirlar, qozonni suvga tashlag‘an kunimiz janjal.
Usta Alim dasturxon yozish uchun hujrasiga kirganda usta Farfi Otabekka qaradi.
— Sizniki qayerdan, mehmon?
— Toshkanddan.
— Juda yaxshi, qani yuqoriga chiqing, mehmon, — dedi. Otabek rahmat aytib joyidan
qo‘zg‘almadi. Usta Farfi uni yana bir qat ko‘zdan kechirib olg‘ach, cho‘k-kalashini buzib
chordana qurib oldi. Dasturxon yozilib, ertangi nonishta uchun damlab qo‘yilg‘an choy
olinib kelindi. Usta Alim Shokirbekni yuqorig‘a chiqishg‘a qistasa ham ul kavshini
yeshmay eskicha o‘ltura berdi. Un-dan-bundan so‘zlashib choy ichishka boshladilar. Usta
Alim bilan usta Farfining so‘zlaridan ilgarida bir ustakor-nikida ishlaganliklari, mundan
yigirma kunlar burun usta Alimning ustakor bilan nima uchundir urishkanligi va shundan
so‘ng o‘z uyiga do‘kon qurib o‘zicha ishlay boshlag‘anlig‘i onglashilar edi. Usta Farfi
undan achchig‘lanish sababini so‘rasa ham ul qanoatlandirarlik javob bermas, faqat
«yomon odam ekan, to‘ng‘iz» bilan kifoyalanar edi. Shu vaqt Otabek qo‘lidag‘i piyolasini
bo‘shatdi-da, usta Alimga dedi:
— Endi menga ruxsat berasiz, usta. Men jo‘nayman.
Usta Alim ajabsinib unga qaradi va:
— Nega tag‘in ketmakchi bo‘lib qoldingiz? Uch-to‘rt kun turmoqchi emasmi edingiz? —
deb so‘radi.
— Marg‘ilondag‘i ishlarim bitib qoldi, o‘zim ham zerikib boshladim...
— Bo‘lmasa choy tugalsin, shundan so‘ng sizga ruxsat,— dedi usta Alim va bir piyola
choy to‘ldirib berdi. Otabekning izn so‘rashi bilan bo‘linib qolg‘an savolini usta Farfi
davom etdirdi:
— To‘g‘risini aytingiz-chi, usta, nima uchun ustakor bilan achig‘lashdingiz?
— U sizga aniq aytmadimi?
— Aytmadi. So‘rasam, gapni boshqa tarafka chalg‘i-tadi.
— Imonsiz, aytishka uyalg‘an, — dedi usta Alim va kimgadir nafratlanib qarag‘andek
bujmayib qo‘ydi.
— Haytovur siz bilan achchig‘lashqan sababini so‘ra-sam, gapni chetka buradi.
Usta Alim qo‘lidag‘i piyolasini qult etib bo‘shatdi-da, ustakori bilan achchig‘lashish
sababini so‘zlab berdi:
— Men Homidning qaynim Sayfiga yomon ko‘z bilan qarab yurganini sal-pal sezib
yurar edim... Urisha-turg‘on kunimizning ertalabida Sayfini ilgariroq ishka jo‘natdim-da,
 o‘zim nimagadir urinib kechroq qolib bordim. Darbozadan kirishim bilan ishxona ichidan
kim-ningdir yig‘lab-yolborg‘an tovshini eshitib ajabsindim va ishxona eshigini ochib
kirsam, imonsiz Homid qay-nimg‘a zo‘rliq qilib turg‘an ekan. Eshik ochilish bilan cho‘chib
Sayfini bo‘shatdi-da, menga qaradi. Men achchig‘imdan nima deyishni bilmay qolg‘an
edim. To‘ng‘uz ishxonadan chiqib boshlag‘an edi: «Sen bilan otangg‘a yigirma yillab
xizmat qilib, nihoyat sendan ko‘rgan yaxshilig‘im shu bo‘ldimi?» dedim. Churq etmay
chiqib ketdi. Nimagadir, siz, Karim va Ortiqboylar ham ishxonaga kelmagan ekansizlar.
To‘ng‘uz vaqtdan foydalanib Sayfiga yopishqan ekan. Mana, oramizdan o‘tkani shul.
Uning orqasidan men ham Sayfini olib chiqib keldim-da, ikkinchi uchrashmay uyga
do‘kon qurish harakatiga tushdim, — dedi. Usta Farfi ham ustakorning bu qilig‘idan
nafratlangan edi:
— O‘bba padarla’nati, hali shunaqa ish qildi deng-chi? O‘zi odam emas, hali bu uning
hunarlarining eng pachog‘i, — dedi va tovshini sekinlatib davom etdi: — badbaxt, aqllar
ishonmasliq darajada bo‘lgan har bir yomonliqlarni qilar ekanki, biz bilmas ekanmiz.
Otabek usta Alimning hikoyasini iltifot bilan eshitkan edi. Shuning uchun undan
so‘radi:
— Bu qanday Homid, qora cho‘tir kishi emasmi? Men hali uni qo‘shningiz uyidan
chiqg‘an holda ko‘rgan edim.
Usta Alim ajabsinib Otabekka qaradi:
— O‘sha-o‘sha, siz uni qayoqdan taniysiz?
— Uning bilan allaqayerda so‘zlashkanim bor edi.
Usta Farfi Otabekka kulgi aralash qarab olib dedi:
— Bo‘lmasa, uning qo‘lansa so‘zlariga xo‘b zavqlan-g‘andirsiz.
Otabek ma’nolik qilib iljaydi. Ularning so‘zi shu yerga yetkanda ro‘ymolda tugiglik bir
narsa ko‘targani holda Sayfi kirib keldi, salomdan so‘ng usta Farfi bilan ko‘rishdi va
Otabekka qarab dedi:
— Kecha sizni kuta-kuta oshlarimiz sovib qoldi, bek aka.
— Men bu kungami, deb o‘ylabman, — dedi kulib Otabek.
Sayfi hovliqib bir narsa deyishka hozirlanar edi:
— Bu kun kechasi hammomning og‘ilida biravni o‘ldirib ketibdirlar, — dedi.
— Kimni? — deb so‘radi usta Alim.
— Kim ekanini bilmadim.
Usta Farfi javob berdi:
— Kelishimda qo‘rboshilar boshliq o‘lukni aravaga ortar ekanlar, o‘ldirilgan Salim
sharbatdorning o‘g‘li bechora Komilbek.
— Tavba, — deb qo‘ydi usta Alim va so‘radi: — o‘ldurg‘uchi ushlanganmi?
— Ushlanish qayog‘da, o‘lukning o‘zini qidira-qidira zo‘rg‘a yarim kechada topqanlar,
— dedi usta Farfi. Otabek bu xabarni sovuqqina eshitib o‘lturar edi va fotiha o‘qub
turishka hozirlanar edi.
— Gumondor bormi? — dedi usta.
— Gumondor-ku yo‘q, ammo bechoraning o‘lumi juda qiziq kunga to‘g‘ri kelishi ajib,
— dedi usta Farfi va davom etdi: — Kecha Komilbekning Mirzakarim aka-ning qizi bilan
nikohlari bo‘lmoqchi ekan. Bechora nikohdan ikki soat chamasi ilgariroq yonig‘a bir
o‘rtog‘ini olib hammomga borg‘an va bir onda hammom ichidan yo‘qolg‘an, hatto uning
yonidag‘i kishi ham qayoqqa ketkanini sezmay qolg‘an. Qiznikida hamma tajammulni
tayyorlab, Komilbekning otasidan tortib nikoh qila-turg‘an qoziyu quzzotlarg‘acha
kuyavni kutib o‘lturar ekanlar. Bir vaqtda haligi birgalashib hammomga tushkan yigit
hovliqib qiznikiga kelgan, kuyav kutib o‘ltirganlar kuyavdan darak so‘rasalar, ul ulardan
kuyavni so‘rag‘an va voqi’ani aytib, hammomda kiyimlarini ham qoldirib bir onda
 yo‘qolg‘anini xabar bergan. Shundan so‘ng nikoh-nikohda, osh-oshda qolib kuyavni
qidirib ketkanlar. Nihoyat, yarim kechada hammomning tahoratxonasi yonidag‘i bir
og‘ilning oxiridan qonig‘a belashib yotqani holda topqanlar. Bechora tahorat uchun
og‘ilg‘a kirganda tovush chiqarmasliq yeriga xanjar urib, oxirg‘a tiqib ketkan ekanlar.
Juda qiziq gap... Kim o‘ldirg‘an va nima uchun o‘ldirilgan hech kim bilmaydir,— dedi.
Otabek tamom onglashilmag‘an bir holatda qolg‘an edi. Bu xabardan quvonishg‘a-da
bilmas va xafalanishg‘a ham yo‘l topmas edi. Raqibning o‘ldirilishi uning tamom so‘nib
bitkan umidini yana qaytarg‘andek bo‘lsa ham, nima uchundir ul bu ishdan o‘ziga tinchlik
ortdira olmag‘an, aksincha tinchsizlana boshlag‘an edi. Bu foji’adan ortiqcha asarlangan
usta Alim «voy bechora-bechora», der edi.
— Birarta dushmani borlig‘i ma’lumdir, axir? — deb so‘rab qo‘ydi.
— Albatta bordir, — dedi usta Farfi va Otabekka qarab qo‘ydi. Bu qarashdan Otabek
borliq-yo‘qliq holg‘a kirgan edi. Usta Farfi davom etdi: — Dunyoda qanday odam yo‘q,
deb o‘ylaysiz, kishining rizqig‘a tupurganlar, oxiratini o‘ylamag‘anlar hamma yoqda ham
to‘lib yotibdir, — dedi, yana Otabekka qarab oldi... Otabek yorilish darajasiga borib
qaytdi... Usta Farfining bu keyingi qarashini usta Alim payqag‘an edi va usta Farfining bu
to‘g‘rida bir narsa bilib-da, so‘zlashka Otabekdan mulohaza qilib to‘xtadimi, deb
o‘ylag‘an edi:
— So‘zlay beringiz Farfiboy, bu kishi o‘zimizniki-dir,— dedi.
— Nimani so‘zlay berayin?
— Komilbekning dushmani to‘g‘risida bilganingizni.
— Men sizga bir narsani bilaman, dedimmi? — dedi va kulib Otabekka qaradi: — bu
odamning o‘smoqchilashini qarang-a?
Bu so‘z bilan Otabek bir oz yengillashdi.
— Menga bir-ikki qayta qarab olg‘aningiz uchun bilsangiz ham so‘zlashka mendan
yotsindingizmi, deb usta o‘yladilar shekilli, — dedi Otabek.
— To‘g‘risini aytsam, siz bu to‘g‘rida bir narsa bilasiz, lekin so‘zlashka Shokirbekdan
cho‘chib turasiz, — dedi usta.
— Quruq tuhmatni qo‘ying-chi, — dedi usta Farfi.
— Quruq tuhmat emas, bilib tuhmat, — dedi usta va:— Shokirbek siz o‘ylagan
kishilardan emas, aslo tap tortmay so‘zlay bering, — dedi.
— Astag‘firulloh, — deb kulib qo‘ydi usta Farfi va bir oz o‘ylab olg‘ach dedi: — Siz
bilan menga shu narsa-ning nima zarurati bor, usta!
— Avvalo so‘zlamayturg‘an bo‘lg‘andan so‘ng puk berish kerak emas, tildan ilingandan
keyin bizga zarurati bo‘lmasa ham bilganni aytish kerak, — dedi usta Alim.
Ayniqsa ustadan ko‘ra ham Otabek sabrsizlana boshlag‘an edi. Hozirgina o‘ylab
turg‘an jo‘nash masalasi ham uning esidan chiqg‘an, chunki raqibining qotili kim
ekanligini bilib olish hammadan ham unga qiziq va ahamiyatli edi.
Usta Farfi endi aytmasa bo‘lmaslig‘ini ongladi, shu-ning uchun Sayfiga
ishonmag‘ansumon qaradi:
— Jiyan, sen yoshsan hali, sening og‘zingga ishonch yo‘q, — dedi va: — bir oz
do‘koningga borib tur, achchig‘ing chiqsa ham.
Usta Alim ham qaynisini turishka ishorat qildi va o‘radan savzi olib to‘g‘rashga
buyurdi. Bola ketgach, usta Farfi ohistagina dedi:
— Agar gumonim to‘g‘ri bo‘lsa, Komilbekning qotili Homiddir.
Bu so‘z Otabekni ajabsintirg‘andek, usta Alimga ham g‘arib eshitilgan edi.
— Homid deysizmi?! — deb so‘radi usta Alim.
— Homid, — dedi, yana sekingina usta Alimdan so‘radi: — siz Umarbekni Homidg‘a
yaqin do‘st ekanligini bilarsiz, albatta?
 — Bilaman, hamma vaqt yurish-turishi o‘shaning bilan edi.
— Bali, — dedi usta Farfi, — O‘sha Umarbek bilan oralarig‘a yaqinda bir sovuqliq
tushdi-da, mundan o‘n kuncha ilgari Homidning bir mudhish vahshati to‘g‘risida
Umarbekdan bir sir eshitdim. Homid Komilbekni o‘ldirganda ustida bo‘lmag‘an bo‘lsam
ham, ammo haligi eshitkan sirimnnig dalolatiga qarab albatta Komilbekning qotili Homid
degan fikrga tushdim... Siz mundan uch yilcha ilgari Marg‘ilon kelib Mirzakarim akaning
qizig‘a uylangan Otabek ismlik toshkandlik bir yigitni haligi qayin ota bo‘lmish
Mirzakarim aka bilan qamalib, osilishg‘a hukm qiling‘anlarida dor ostidan qutqarilish
voqi’alarini xotirlaysizmi?.. Albatta yodingizda bo‘lsa kerak, hov, biz Sariboyning
do‘konida choy ichishib o‘lturg‘an edik-ku, yodingizga tushdimi?
— Esimda bor, esimda bor, — dedi usta Alim va Otabekdan so‘radi, — balki siz
tanirsiz, Toshkandda mashhur bo‘lg‘an Yusufbek hoji deganning o‘g‘li.
— Taniyman, — dedi Otabek va hikoyani buncha uzoqdan solg‘ani va o‘z ustida gap
yurgizgani uchun tong ajab ichida usta Farfining og‘zig‘a qarab qotqan edi.
Usta Farfi yarim-yarim tovishda davom etdi:
— Ana shu yigitning olg‘an xotini juda ham nozanin bir qiz bo‘lib, bu qizg‘a bizning
Homid ham xaridor ekan. Halig‘i Otabek qizg‘a uylanib qo‘yg‘ach, bizning Homid tikanga
ag‘nab, oradan Otabek bilan Mirzakarim akani ko‘tarish fikriga tushkan va bo‘lmag‘an
chaqimchiliqlar bilan ularni dor ostig‘acha tortishg‘a muvaffaq bo‘lg‘an... (So‘z bu yerga
yetkanda, Otabek bilintirmaslik qilib bir entikib qo‘ydi). Usta Farfi davom etib dedi: —
Ammo xudoning haqini nohaq qilmaslig‘i so-yasida bir maktub sababi bilan kutmagan
joyda dor ostidan najotka chiqg‘anlar. Bular oqlang‘ach, Homidning o‘zi qamalaturg‘on
bo‘lib ammo qo‘rboshining yordami orqasida Qo‘qong‘a qochib qutilg‘an va ul yerda ham
tinch yotmay O‘tabboy qushbegini poraxo‘rlikda ayblab, Musulmon cho‘loqqa ariza
bergan, — dedi va so‘zini bu yerda to‘xtatib ustadan so‘radi: — O‘zingiz ham bilsan-giz
kerak, Homid bir kecha yo‘qolib, uch oylab bedarak ketkan va uni qo‘rboshi yigitlari
qidirib yurgan edilar.
Usta Alim tasdiq ishorasini berib:
— So‘zlay beringiz, — dedi. Ammo Otabek bu dahshatlik haqiqatni eshitmakda
bo‘lg‘an quloqlarig‘a ishonmas va o‘zini kuch orqasida tutib turar edi.
Usta Farfi tovshini sekinlatib davom etdi:
— Homidning Musulmon cho‘loqqa bergan arizasidan so‘ng Otabek bilan O‘tabboy
qushbegi Qo‘qong‘a chaqiriladirlar-da, so‘roqdan so‘ng yana oqliqqa chiqadirlar.
Ammo Homid uch oylab Marg‘ilon kelalmay yurgach, nihoyat yana qo‘rboshining
yordami bilan kelishka ham muvaffaq bo‘ladir. Biroq Homid hanuz tinch yotolmaydir.
Fursati kelishi bilan yana bir yomonliq qilmoqqa, qutidorning qizini o‘ziniki etishka o‘ylab
yuradir. To‘ng‘izning baxtiga bu fursat ham to‘g‘ri kelib, yana yomonliqqa yuz qo‘yadir.
Shundoqki, Otabekning Toshkanddan ham uylanganini bilib, uning tilidan bir taloq xati
yozdiradi-da, Mirzakarim akanikiga kirguzadir.
Otabek o‘zini nechog‘liq bosib ushlab kelgan bo‘lsa ham, lekin endi ichidan qaynab
toshib ketkan hissiyo-tini bosolmadi — «vijdonsiz, to‘ng‘uz!» dedi-da, ixti-yorsiz o‘rnidan
turib ketdi. Usta Alim ham o‘zini tinch tutolmadi, «Badbaxt, kofir!» deb qo‘ydi.
Otabekning o‘zgarishidan usta Farfi shubhaga tushayozg‘an bo‘lsa-da, lekin usta
Alimning ham unga qo‘shilishi uni o‘yla-tib turmadi, Otabek qaytib o‘rniga o‘lturg‘ach, ul
davom etdi:
— Bu soxta taloq xati to‘g‘risida Otabekning nima qilg‘anlig‘i Homidga ham ma’lum
bo‘lmaydir. Lekin ish Homidning o‘ylag‘anicha natijalanib, bir necha vaqtdan so‘ng
Mirzakarim akaning qizini taloq qilinishi xabari chiqib qoladir. Oradan uch-to‘rt oyni
o‘tkazub, bizning Homid Mirzakarim akanikiga sovchi kirguzadir. Ammo Mirzakarim aka
 uning sovchilarini quruq qaytaradir. Bir necha vaqtdan so‘ng, Homidning soxta taloq
xatisi bilan eridan chiqg‘an qiz Komilbekka beriladir va nima uchundir to‘ylari bir necha
vaqtka kechikib qoladir-da, oradan birar yilni o‘tkazib, nihoyat, kecha ularning to‘y va
nikoh kunlari ekanki, Komilbekning hammomda o‘ldirilgan xabarini eshitib turibmiz.
Mana men yuqoridag‘i sabablarga binoan Komilbekni o‘ldirguchi aniq Homid, deb
o‘ylayman, — dedi.
Usta Alim boshini chayqab:
— Bundan shubha yo‘q, nax Homidning o‘zi, — dedi va o‘zicha: — Eh, essiz
musulmonchiliq, shunchalik ham insofsizlik bo‘ladimi, o‘zingning bir emas ikkita xotining
bo‘laturib, tag‘in bir yigitning haloliga ko‘z olaytirish... Yana o‘zingning bo‘ying
yetmasligini bilaturib ham, ikki orada bir gunohsizning qonini to‘kish — eh, shayton
bolasi! — deb qo‘ydi.
— Bu bir it! — dedi usta Farfi, tomdagi luqmani o‘zi ham yeyolmaydir, boshqag‘a ham
yedirmaydir, nax itning o‘zi!
Otabek o‘z hayotidagi foji’alarning manba’i bo‘lg‘an bir habisni nihoyat birinchi
martaba tanib turar edi. Bu palid dushmanga qarshi o‘zida qo‘zg‘alg‘an bitmas-tuganmas
nafrat va g‘azab hissiyotini sirining fosh bo‘lishidan qo‘rqib ichiga yutishka majbur edi.
Shundoq bo‘lsa ham ichda qaynag‘an hissiyot o‘z sharpasini uning yuziga ochiq tashlab
turmoqda, ko‘zi o‘t kabi yonar va yuzi yuz xil tuska kirar edi.
Anchagina oradan so‘z kesilib qolg‘andan so‘ng usta Farfi dedi:
— Siz bilan men shu choqg‘acha Homidning bunday ishlari bor ekanidan xabarsiz
yurganimizga hayron qolaman.
— Hayron qolishg‘a o‘rin yo‘q, — dedi usta Alim, — siz-ku yaqinda kirib ishlay
boshladingiz. Ammo men yigirma yillab shuning uyida qolib sira ham Homidning
ichidagiga tushuna olmas edim va hamisha ko‘zimga dimlangan qorong‘u o‘radek
qo‘rqunch ko‘rinar edi, — dedi va bir oz to‘xtab olg‘ach, bir narsa topqandek harakat
yasadi.— Bu gaplarning bosh omili albatta Homid bo‘lsa ham, lekin bunda uning boshqa
yordamchilari ham bor ko‘rinadir, yodingizda bormi, ko‘pincha chaxchayg‘an ko‘zlik bir
yigit ishxonamizga uni so‘rab borar edi?
— Bilaman, bu kunda ham Homid bilan sermuomala, oti Sodiq bo‘lib, sizning
qo‘shningiz emasmi?
— Otangga rahmat! Ana shu yigit bilan uning onasi bu ishda Homidning eng
ishonchlik yordamchilari bo‘lsa kerakki, ul ikki yildan beri shu qo‘shnimnikiga hamisha
qatnab qolg‘on edi. Sodiqlar o‘z ovqatlarini ham o‘tquzolmag‘an holda faqirlikda yashab
yil sayin menga oz-oz yerlaridan sotib tiriklik qilar edilar. Bir yilcha bo‘ldi, birdan suv olib
qoldilar va Sodiq uylanib ham qo‘ydi. Men haytovur bechora yo‘lini topib oldiyov deb
yurar edim. Endi bilsam, Sodiqni uylantirguchi ham shu Homid ekan, — dedi va
Otabekdan so‘radi: — Siz hali Homidning qo‘shnimnikidan chiqib ketkanligini so‘zlab
edingizmi? — Otabek tasdiq ishorasini bergach, negadir bir entikib qo‘ydi. Haqiqatan
usta Alimning bu keyingi so‘rog‘i uni entiktirarlik edi. O‘tkan kunlarini zahar bilan bulg‘ab
kelgan bu mudhish dushmaniga qaysi yo‘sun bilan javob qaytarish yo‘llarini izlab turg‘an
choqda bu savol berilib, Homid bilan boyag‘i uchrashishini unga xotirlatqan va endi ham
kulib qaramag‘an baxtig‘a la’nat o‘qutqan edi. Ul o‘zining hozirgi hayotini-da ulug‘
tahlika ostida bo‘lg‘anlig‘ini va bu tahlikaning o‘tkandagilarga qarag‘anda tamoman
boshqacha bir dahshatda bo‘lishini onglar edi.
Usta Alim oshxonag‘a borib osh qilish harakatiga tushkan edi. Otabekning to‘satdan
ketish harakatiga tushib qolg‘anini ko‘rib:
— Bek, shuncha o‘lturganning qatorida yana yarim soatka tahammul qilsangiz, oshni
yeb yo‘lg‘a tushasiz. Mana men, savzini ham bosdim, — dedi.
 Otabek qaytib o‘lturmadi va havlining o‘rtasidan turib uzr aytdi:
— Rahmat, usta, men bu kun oshig‘ich yurib, erta-lab jo‘nab ketgan yuklarning
ketidan yetib olmasam bo‘l-maydir.
— Oshni tashlab ketsangiz xafa bo‘laman, qirqqa chidagan qirq biriga ham chiday
oladir.
— O‘lturing-o‘lturing, mehmon, — dedi usta Farfi.— Oshg‘a savzi bosildi — pishdi!
— Men ustaning oshini birinchi martaba yeb yot-qanim yo‘q, agar savdogarchilik
omon bo‘lsa, har o‘n besh kunda bir kelib ustaning jonig‘a ham tegaman, — dedi Otabek
va boqchag‘a qarab yuriy berdi.
Usta Alim oshg‘a savzi bosish bilan ovora edi:
— Men sizni zo‘rlamayman, lekin yo‘l ustida qorningiz ochib qolsa, o‘zingizdan
o‘pkalang, — dedi.
Otabek maydonda otini supirib egarlar ekan, maydonning g‘arbidagi xaroba uyning
devoridan bir bosh ko‘tarilib munga qarab turar edi. Mundan uning xabari bormidi,
yo‘qmi, lekin ul bu tomong‘a qaramasdan otini egarlash bilan mashg‘ul edi. Ul egarlanib
bo‘ling‘an otini havlig‘a qarab yetaklay boshlag‘anda, havliga qarab turg‘an bosh ham
devordan quyig‘a tushib yo‘qoldi. Ul otini havlining o‘rtasig‘a qantarib qo‘yib ayvondag‘i
xurjun va po‘stunini olar ekan, usta Farfi bilan xayrlashdi. Otni Sayfi yetaklagani holda
usta Alim Otabekni ko‘chaga uzatib chiqdi va uning qo‘ltug‘idan olib otka mindirar ekan,
o‘pkalash ohangida dedi:
— Oshni tashlab ketkaningizni unutmang, bek.
Otabek egarga o‘lturib olg‘ach so‘radi:
— Xafa bo‘ldingizmi?
— Nega xafa bo‘layin, ammo yo‘lda ochiqib qo-lishingiz uchun sizga achinayotibman.
— Tayyor oshni tashlab ketib, yo‘lda ochliqdan qiynalishimni o‘zim ham tushunib
turibman, usta, — dedi Otabek va, — biroq tuyakashlar bilan Andijonda bu kunga
uchrashish uchun va’dalashkan edim, ularga yetib olib yo‘l xarajatlar uchun bir oz aqcha
bermasam, ya’ni o‘z rohatimni ko‘zlab sizni oshingizni kutib qolsam, besh kishini ko‘rabila
turib och qo‘yg‘an bo‘laman.
Usta Alim otning jilovidan qo‘lini olib so‘radi:
— Andijon o‘tkan kezlaringizda yo‘l ustidan kirib turishka va’da berasizmi?
— Bo‘lmasa-chi, — dedi Otabek, — shu o‘n besh kunning ichida sakkiz tepki atlasdan
loaqal ikki ko‘ra yig‘ib qo‘yingiz, yodingizdan chiqarmangiz!
— Yodimda bor, xotirjam’ bo‘lingiz!
— Xayr, xo‘sh!
— Yaxshi qol, Sayfi!
Saman yo‘rg‘a yo‘lga tushdi, chovig‘a odatdan tashqari bir-ikki qayta kelib tushkan
achchig‘ qamchi zarbi bilan bir onda ko‘zdan g‘oyib bo‘lib ketdi. Otabekni uzoqlatib usta
Alim uyga kirgan ham edi, Jannat opaning eshigi ochildi-da, Sodiq ot yetaklagan holda
chiqib keldi. Ul otqa minar ekan, eshik ichida ko‘ringan Homid — «tezroq!» — degan
amrni berdi. Sodiq ham Otabek izicha otini haydab yubordi...
Usta Alim Otabekni kuzatib kelib, ayvon peshonasiga o‘lturar ekan:
— Tabi’ati juda qiziq yigit-da, — deb qo‘ydi.
Usta Farfi so‘radi:
— Bu yigit bilan qanday oshnalig‘ingiz bor?
— Men sizga o‘zog‘i yili bir yigitning Homidning darbozasida adashib yurganligini va
men bilan birga havlig‘a kelib bir kun yotib ketkanligini so‘zlab edim shekillik?
— Ha, ha, hali o‘sha yigit shumi?
 — Shu. Shundan beri har bir Marg‘ilon kelganida va Andijon o‘tkanida maning
oldimg‘a kirmasdan ketmaydir. O‘zi juda og‘ir va aqllik yigit, buning ustiga qiziq tabi’ati
ham bor, — dedi.
— Qizig‘i qanaqa, — deb so‘radi usta Farfi.
— Juda qiziq, — dedi usta va kechagi voqi’ani so‘zlab chiqdi. — Kecha ertalab
shaharni bir aylanib kelayin deb chiqib ketkan va tushlik oshka yetib kelish uchun va’da
ham bergan edi. Men va’da vaqtig‘a oshni damlab o‘lturibman-o‘lturibman, sira kelsachi!
Nihoyat, sizdan sal ilgariroq kelib turg‘an edi. So‘rasam: «Xo‘ja Ma’oz»ni tunab
qoldim, deydir. Ko‘zi uyqusizliqdan bir qarich ichiga tushib ketibdir. Juda ham tabi’ati
qiziq yigit.
— Yaxshi yigit ekan, — deb qo‘ydi usta Farfi.
Oshni yeb bo‘lg‘anlarida u yoq-bu yoqdan jum’a tovshi kela boshlag‘an edi. Shuning
uchun choy ichib o‘lturishka to‘g‘ri kelmay usta Farfi usta Alimdan ilgariroq namozi
jum’aga qo‘zg‘aldi va eshikdan chiqishi bilan o‘z uyidan kelayotqandek ko‘ringan
Homidga uchrashdi.
— Ha, usta Farfi, baxay? — dedi Homid.
— Usta Alimnikiga kelgan edim.
— Bo‘lmasa ziyofat quyuq ekan-da!
— Quyuq! — dedi kulib usta Farfi, — usta Alim o‘z uyiga do‘kon qurg‘an ekan, gilalab
yurmasin deb fotihaga kelgan edim.
— Shundoqmi! — deb qo‘ydi Homid. Birgalashib keta boshladilar.
— Bo‘lmasa usta Alim o‘z uyiga do‘kon quribdir, deng-chi!
— Do‘kon quribdir.
— Arvoh piri bermasdan-a?
— Qishda arvoh piri qilib bermoqchi! — dedi usta Farfi. Yana bir necha daqiqag‘a
oradan so‘z kesilib qoldi.
— Osh qilib bergandir?
— Albatta.
— Boshqa mehmon ham bor ekanmi? — deb so‘rab qo‘ydi Homid. Usta Farfi
Otabekning Homid bilan uchrashg‘anini xotirlag‘an edi.
— Toshkandlik bir savdogar mehmoni ham bor ekan,— dedi. Masjidga yaqinlashib
qolg‘an edilar. Homid yana nimanidir so‘ramoqchi bo‘lsa ham, usta Farfi shoshib
masjidga burildi.

Raqib izidan

Jonso'z bir xabar va qo'rqunch bir kecha