O'tkan kunlar Hukmnoma

O‘tkir, qonsirag‘an xanjarini beliga osib, oyboltasini ko‘targan jallod qushbegining
hukmiga muntazir edi. Qushbegining o‘ng tomonida qo‘rboshidan tortib shahar a’yonlari,
qarshisida Otabek, qutidor, Ziyo shohichi va uning o‘g‘li Rahmat — gunohkorlar va
ularning orqasida muhofiz yigitlar.
 Otabek bilan qutidorning gunohlari ulug‘ bo‘lg‘an-liqdan qo‘llarida kishan, Ziyo aka
bilan Rahmatning qo‘llarida bu narsa yo‘q edi. Qutidorning yuziga o‘lik tusi kirgan,
Otabek bo‘lsa garangsigan qiyofatda. Anovilar o‘zlarini bir muncha tetik tutmoqda edilar.
Qushbegi o‘zining yozilib qo‘yilgan hukmnomasini qo‘lig‘a olib o‘qishg‘a hozirlandi.
Hamma tip-tinch, yerga qarag‘an edi:
«Menkim Marg‘ilon hokimi O‘tabboy qushbegi o‘z hukmimni xoqon ibni xoqon janobi
oliy Xudoyorxon ismi shariflaridan eshitdiraman...»
Xudoyor ismini eshitkuchi a’yon uning ta’zimi uchun o‘rinlaridan turib yana o‘lturdilar.
Qushbegi hukmini o‘qudi: «E’timodlik bir kishining shahodatiga binoan toshkandlik
Yusufbek hojining o‘g‘li— Otabek, bu kunda xonimizg‘a qarshi bosh ko‘targan Aziz
parvonachi va o‘z otasining vakolatlari bilan Marg‘ilon kelib, bu yerdagi fuqarolarni ham
xon janobig‘a qarshi oyoqlandirmoqchi bo‘lg‘an Otabekning bu harakati ululamir bo‘lg‘an
janobga bog‘iyliq bo‘lib, uni, ya’ni Otabek Yusufbek hoji o‘g‘lini o‘lim jazosi bilan
jazolash taqozo etadir. Ikkinchi, Otabekka yo‘lda ko‘makchi bo‘lib yurgan Marg‘ilon
fuqarosi Mirzakarim qutidor ham shu jazoga sazovor tutiladir. Ziyo shohichi bilan o‘g‘li
Rahmat bu bog‘iyliqdan xabardor bo‘laturib, vaqtida hukumatka ma’lum qilmag‘anlari
uchun bir yildan zindon jazosiga mahkum bo‘lurlar!»
— Haqsiz jazo, — deb Otabek kulimsirab qo‘ydi... Qutidor bo‘lsa chin o‘lik tusiga
kirgan edi.
Ziyo aka bilan o‘g‘li zindong‘a jo‘natildilar va Otabek bilan qutidor jallod qo‘lig‘a
topshirildilarda, shuning ila hukm majlisi tamom bo‘ldi.
Oradan o‘n daqiqa chamasi fursat kechkan edi, qushbegining a’yonga so‘zlab
o‘lturgan hikoyasini tezroq bitishini kutmakda bo‘lgan qo‘rboshi nihoyat chidalmay
o‘rnidan turdi va:
— Dor ostig‘a borib hukm ijrosi vaqtida hozir tu-rishimg‘a ijozatlari bo‘ladirmi? — deb
so‘radi. Ul bu so‘zni tugatar-tugatmas o‘rda qorovuli Pirmat ko‘rindi-da, qushbegiga
qulluq qildi:
— Bir xotin kishi arzim bor deydir, kirsinmi?
Qushbegi qo‘rboshig‘a ruxsat ishorasini berib, Pirmatka dedi:
— Kirsin.
O‘xshamag‘an yerda bir xotinning arzga kelishi qo‘r-boshining ko‘ngliga shubha soldi.
Majhula xotinning qanday arzi bo‘lg‘anlig‘ini bilib ketishka tilasa ham qushbegidan ruxsat
olib qo‘yg‘ani uchun mahkamadan chiqishga majbur edi. Qo‘rboshi mahkama eshigidan
dahlizga chiqar ekan, eskigina paranjiga o‘ralg‘an bir xotin qushbegi to‘g‘risig‘a to‘xtab,
bukilib ta’zim qildi. Xotinda hayajon va entikish holatlari bor edi. Shuning uchun
qo‘rboshining boyag‘i shubhasi yana kuchaydi, qushbegining ko‘zidan yo‘qolib turish
maqsadida o‘zini eshikning orqasiga olib ketmay to‘xtadi.
Xotin shoshilib kavshini yeshdida, eshik ostida nimanidir paranji ichidan oxtarindi.
Xotinning bu harakatiga tushunolmay ajablangan qushbegi:
— Ichkariga kirib arzingizni so‘zlang, opa, — dedi.
Xotin ichkariga kirdi va qushbegi oldig‘a borib unga nimadir berdida, orqasig‘a qaytib
eshik yonig‘a kelib turdi. Xotinning berib ketkan narsasi uch, to‘rt buklangan bir qog‘oz
edi. Qushbegi sekin-sekin qog‘oz taxtla-rini ocha boshladi...
— Xudo rizosi uchun tezroq. Yo‘qsa... ikki gunoh-sizning qonlarig‘a botarsiz!
Xotinning bu so‘zidan a’yon bir-birlariga qarash-dilar. Qushbegi tez-tez qog‘oz
taxlarini ochib bitirdi va yo‘g‘on qalam bilan yozilgan uzun bir maktubni o‘qumoqqa oldi.
Maktubni o‘qub chiqish uzoqqa cho‘zilg‘anliqdan nihoyatda toqatsizlashgan edi. Oxirda
qushbegi maktubning so‘ngrog‘ig‘a kelib to‘xtadi-da, chaqirdi:
— Pirmat, Pirmat!
 Pirmat yugurib kirdi.
— Labbay, taqsir!
Qushbegining tovshida shu choqg‘acha eshitilmagan bir holat bor edi:
— Darrov haligi osilish uchun yuborilg‘an gunoh-korlarning orqasidan ot bilan yugir!
Dor ostidan bo‘lsa ham qaytarib kel! Buyrug‘imni qo‘rboshig‘a aytsang unar!
Pirmat qulliq qilib dahliz tomong‘a qaradi:
— Qo‘rboshi ham shu yerdalar, — dedi.
— Chaqir!
Dahlizdan qo‘rboshi kirib qulliq qildi.
— Xizmat, taqsir.
— Yaxshi, siz ketmagan ekansiz, — dedi qushbegi, — Pirmat bilan borib, darhol
boyag‘i gunohkorlarni qaytarib kelingiz.
Shubhasini bekorga bo‘lmag‘anini sezgan qo‘rboshi yonida tik turg‘uchi xoting‘a qarab
oldi:
— Sabab, taqsir?
— Sababini surishtiradigan vaqt emas, chop dedim, chop!
Qo‘rboshi qulliq qilib Pirmat bilan chiqdi. Uning keyinidan qushbegi «padar la’nat» deb
so‘kinib a’yonlarga qaradi. Endi xotinning hayajoni bir oz bosila tushkan edi. Qushbegi
qo‘lidag‘i xatni yana o‘qushg‘a tutindi. A’yoni shahar bunchalik ishka yaragan
qushbegining qo‘lidagi maktubga va uni keltirguchi xotinga qarashmoqda edilar.
Qushbegi maktubni ikkinchi martaba o‘qub chiqib xotinga qaradi:
— O‘lturingiz, singlim, — dedi.
Xotin o‘ltirmakchi bo‘lg‘an edi paranji ichidan uning atlas ko‘ylaklari va nafis oq qo‘llari
ko‘rinib ketdi. Qushbegi yer ostidan xotinni kuzatdida, qo‘lidag‘i maktubning orqa,
o‘ngini tekshirib qaradi. Maktub anchagina uring‘an, qog‘ozi shaloqlang‘an edi. So‘ngra
xotindan so‘radi:
— Qutidor bilan Otabekning kimi bo‘lasiz, singlim?
— Qutidorning qizi, Otabekning xotini.
Bu so‘zni eshitkuchi a’yon bir-birlariga qarashib qo‘ydilar.
— Buni nega ilgariroq olib kelmadingiz?
Qushbegining bu savolidan Kumushbibi qo‘rqunch bir ma’noni ongladi. Go‘yo «ish
o‘tkan so‘ng kelibsan» degandek tushungan edi. Shuning uchun ul titroq bir ovoz bilan
so‘radi:
— Endi yaramaydimi?
— Yo‘q, yo‘q, qizim, — dedi qushbegi, — men nega kecha va o‘tkan kunlarda olib
kelmadingiz demakchiman.
Kumushbibi bir entikib qo‘ydi va o‘zini to‘xtatib:
— O‘zim ham bu maktubni shu bukun ko‘rdim, — dedi.
— Maktubni ilgari ko‘rmagan edingizmi?
— Ko‘rmagan edim.
— Maktub qaerda ekan?
— Uning eski kamzulining cho‘ntagida ekan.
Shu gapdan keyin qushbegi maktubni o‘ziga yaqin o‘lturg‘an Azim ponsad boshig‘a
uzatdi:
— Siz ham o‘qub ko‘ring-chi, ponsad, — dedi va Kumushdan so‘radi, —
o‘qug‘anmisiz?
— O‘qug‘anman.
— Eringizning hukumatka qarshi harakatini ilgari ham bilar edingizmi?
— Qanaqa harakatini?
 — Masalan, biz otangiz bilan eringizni nima uchun osmoqchi bo‘ldiq?
— Haqsiz, gunohsiz!
— Bu maktub bilan eringizni o‘limdan qutila olishini sizga kim aytdi?
— O‘zim bildim.
— Bo‘lmasa ilgaridan eringizning o‘sha harakatini ham bilar ekansiz-da?
— Yo‘q, taqsir, — dedi Kumush. Qushbegining maqsadig‘a endi tushunib olgan edi, —
men onam bilan to shu kungacha ularning nima gunoh bilan qamalg‘an-larini bilalmay
hasratda edik. Faqat bu kun kishilarning og‘zidan eshitib bildikki, siz uni Toshkanddan
isyon chiqarg‘ali kelguchi, deb gunohkor qilur ekansiz. Onam bilan manim baxtimga
kutmagan joydan mo‘’jizadek bu maktub topildi-da, men xizmatingizga yugirdim... —
Kumush so‘zini tugata olmadi, chopishidan halloslagan Pirmat dahlizdan ko‘rinib, bekka
qulluq qildi:
— Dor yonidan qaytishdilar!
Kumushbibi sachrab Pirmatning yuziga qaradi va uzoq tin olib qo‘ydi. Shu choqg‘acha
xat o‘qub o‘lturgan ponsadboshi maktubdan yaxshi asarlangan edi. Maktubni
yonidag‘ig‘a berar ekan, qushbegiga dedi:
— Bu xat toshkandlik Yusufbek to‘g‘risidagi fikri-mizni tamom o‘zgartadir, taqsir!
Uning Azizbek tomonliq bir kishi ekanligi Farg‘onaning har bir xos va omi og‘zida naql
qilinsa ham ammo hech bir kimsa uning ichiga kirib chiqmagandir. Har kimning ko‘nglidagini
yolg‘iz bir xudodan boshqa kim bilsin!
«Yov qochsa botir ko‘payar» qabilidan shu choqg‘acha lom demay o‘lturgan shahar
a’yonlari ham masalani onglab, so‘zga aralasha ketdilar:
— Xudo haqni nohaq qilmadi, bechora yosh yigitning haqsizga qoni to‘kilmadi.
— Qutidordek qo‘ymizoj bir odamning bunday zo‘r ishka oralashqanlig‘iga aql ham
bovar qilmas edi.
Go‘yo bu so‘zlar Kumushbibining o‘chkan charog‘ini qaytadan yoqarlar, umid
osmonining yo‘qolib, yashi-rinib ketkan yulduzlari yana qaytadan o‘z o‘rinlariga kelib
qo‘ng‘andek bo‘lurlar, uning ko‘z o‘ngida joy olgan qoraliqlar shu yoqila boshlag‘an najot
sham’lari partavi bilan o‘z-o‘zlaridan yo‘qolg‘andek ko‘rinarlar edi.
Dahliz eshigi ostida bir durkum oyoq tovushlari eshitilib qo‘rboshi ko‘rindi.
— Kelishdilar, taqsir, kirsinlarmi?
Qushbegi javob berish o‘rniga maktubni olib ko‘rpacha ostig‘a yashirdi va
Kumushbibini tanbihladi: «Majlisda manim ruxsatimdan boshqa so‘zlashingiz otangiz
bilan eringizning o‘limlarini tilashingizdir, tushundingizmi?» Kumush qabul ifodasini
bergandan so‘ng qushbegi dahlizda qarab turg‘an qo‘rboshig‘a «Kirsinlar» dedi.
Kumushbibi ularni boya yo‘l ustida, yigitlar orasida ko‘rgan bo‘lsa ham biroq dahshat
ichida faqat o‘rdaga qarab yugira bergan edi. Endi «Kirsinlar» jumlasini eshitgach,
yuragi ortiqcha sho-pirinib ketdi, uning istiqbolig‘a turishni va bo‘ynig‘a osilib yig‘lashni
tilasa-da, qarshisidagi «olabo‘jilar» bunga moni’ edilar. Shu vaqt yigitlar oldida,
qo‘llarida kishan bo‘lg‘ani holda Otabek bilan qutidor kirdilar.
— Yigitlar, siz chiqingiz! Qo‘rboshi, siz kishanlarni yeshingiz! — deb buyurdi qushbegi.
O‘zining mundan keyingi ko‘rguliklarini foji’alar vodiysida ko‘rgan qo‘rboshi boshlab
kishan kalidini qutidor qo‘lig‘a soldi. Kalidni burar ekan, uning qo‘li dirdir qaltiramoqda
edi. Homidning noma’lum bir g‘arazi yo‘lida qurbon qilinayozg‘an va bu g‘arazda o‘zining
ham ishtirokining borlig‘ig‘a qoyil bo‘lg‘an qo‘rboshi ishni bu yanglig‘ akslanishidan
sirning ochilg‘anini muqarrar bilib, o‘zini shu soat jallod qo‘lig‘a topshirilishini aniq
kutmakda edi. Ming balo bilan qutidor qo‘lini bo‘shatib, gal Otabekka yetdi. Otabek
qo‘llarini bo‘shatg‘uchi qo‘rboshining bunchalik titrab, qaltirashidan o‘z raqiblaridan
bittasi shu kishi bo‘lg‘anini o‘yladi. Garchi o‘zining najoti hali qorong‘u ersa-da,
 qo‘rboshini bir sinab ko‘rish uchun hamma kuchini ikki ko‘ziga yig‘dida, unga qaradi.
Favqulodda dahshat kasb etkan uning ko‘zlari qarshisida qo‘rboshining gunohkor ko‘zlari
chiday olmadilar-da, yerga boqdilar, Otabekning bu sinashi o‘z fikrining to‘g‘ri bo‘lishi
bilan natijalandi.
Qushbegining buyrug‘i bilan ikki gunohkor tiz bukib o‘lturdilar. Qo‘rboshi ham
to‘rbasini yo‘qotqan gadoydek qushbegining chap yonig‘a, Kumushbibining yuqorisig‘a
borib o‘lturdi. Otabek va qutidorning ko‘zlari Kumushbibiga tushkan bo‘lsa ham o‘z
qayg‘ulari bilan bo‘lib unga iltifot qilmag‘anlar, hokim mahkamasida paranjilik xotinning
nima qilib yurganlig‘idagi favquloddalik ham eslariga kelmagan edi. Dor ostidan qaytish
sirri, qo‘ldan kishanlarni olinish sababi ularni juda shoshirg‘an, shuning uchun
qushbegining og‘zig‘a qarag‘an edilar. Qushbegi bo‘lsa negadir uzoq o‘ylab o‘lturar,
tezda gap ochmas edi. Bu holda butun majlis ahli qabziyatda, qirq quloq bo‘lib uning
og‘zig‘a tikilgan edilar. Ammo bu holga qo‘rboshi jonu dildan tarafdor, shu holda bir
necha kunlab emas, yillab so‘zsiz qolishni tilar edi.
— Otabek, — dedi qushbegi so‘z boshlab, — qo‘lg‘a oling‘an kuningiz menga o‘zingiz
bilan otangizning qanday kishilar bo‘lg‘aningizni, ya’ni maslakingizni so‘zlag‘an edingiz.
Ammo biz o‘shal so‘zlaringizga dalil va isbotsiz ishona olmaymiz. Sizni dor ostidan
qaytarib kelishimiz ham o‘shal da’vonigizga birar isbotingiz bormi yoki quruq bir gapmi,
deb hukmning ijrosini bir oz fursatka to‘xtatishdir. Endi siz o‘shal da’vongizni isbot qila
olasizmi?
— O‘shal kungi manim so‘zlag‘anlarim, otam bilan manim ichki sirlarimiz edi, — dedi
bek, — albatta bunga guvoh va isbot topish qiyindir. Agarda otam kelib manim so‘zimni
quvvatlag‘anda ham bari bir siz, o‘g‘lini qutqazish uchun so‘zlaydir, der edingiz-da,
ig‘vogarlar-ning gapiga ishonib o‘z hukmingizni qila berar edingiz.
Yashindek so‘qqan uning bu so‘zlaridan qushbegi o‘zini arang to‘xtatdi:
— Demak, o‘sha so‘zlaringizni isbot qilish uchun hujjatingiz yo‘q?
— Yo‘q... Isbot uchun vijdonimdan boshqa shohidim yo‘q.
— Yaqin orada Toshkanddan birar narsa olg‘anmi-dingiz?
— Ya’ni nima?
— Masalan xat.
Otabek ko‘b o‘ylay olmadi, butun borlig‘i bilan harakat qilib qichqirdi:
— Oldim, oldim! Isbotim ham bor!
A’yoni shahar uning bu holiga chidab turolmay ko‘zlariga yosh oldilar.
Otabek yana dedi:
— Odam qo‘shsangiz men keltiray guvohimni!
— Tinchlaningiz, Otabek, — dedi qushbegi, Otabek bir oz o‘zini yig‘ib olg‘andan keyin
so‘radi, — nima olg‘an edingiz?
— Maktub.
— Kimdan?
— Otamdan.
— Qachon?
— Toshkandda isyon boshlanish oldidan.
— Undan keyin-chi?
— Olmadim.
— Otangiz o‘sha xatida nimalardan bahs qilar edi?
— Tushunmagan Toshkand xalqini Azizbekning makriga uchkanidan, eng oxirda... —
asarlanib to‘xtab oldi, — manim shu holga tushmog‘imni karomat qabilidan so‘zlab,
menga bir muncha nasihatlar ham qilgan edi.
 Otabekning bu so‘zidan keyin ponsadboshi — «endi bo‘lar» degandek qilib qushbegiga
qaradi. Qo‘rboshi ersa Otabekning ustida hali bunchalik tergashlar borlig‘i uchun o‘zini
bir oz to‘xtatib qoldi. Qushbegi ko‘rpacha ostidan xatni olib Otabekka ko‘rsatdi.
— Bu qanaqa maktub, taniysizmi?
Otabek ko‘rguchi ko‘zlariga ishonmag‘andek:
— Taniyman, — dedi, — ta’rifini sizga so‘zlag‘a-nim, otam maktubi! Taajjub, buni
sizga kim keltirdi, taqsir?
Qushbegi yengilgina iljayib Kumushbibiga ishorat qildi:
— Najot farishtasi, — dedi. Qutidor bilan bek yalt etib Kumushka qaradilar. Endi
Kumush ortiq chidab turolmadi:
— Otajon, men qizingiz!
Otabekning qulog‘ig‘a eshitilgan bu tovush uning yuragini ingichka yeriga borib
tekkan edi. Esini yo‘qotib turg‘an qayin otasig‘a qaramay:
— Sizmi, Kumushmi? — deb so‘radi.
— Men, men!
Bu savol-javob ila ikki vujudning hamma hasratlari, alamlari bir-birlariga
onglashilg‘an, ikki tovushning bir-birisiga kelib qo‘shilishidan ikkisiga ham til bilan onglatib
bo‘lmasliq bir hol yuz bergan edi.
— Bu senmi, qizim?
— Men, otajon!
Bu o‘ringacha boshqa bir mulohazada o‘lturgan qushbegi ularning so‘zlarini bo‘lib,
Otabekdan so‘radi:
— Qulingiz Hasanalini nega shu kungacha topib bo‘lmadi?
— Qamalg‘an kunimdan beriga undan xabarim yo‘q, taqsir, — dedi-da, Otabek
Kumushka qaradi.
— Bu kun o‘n ikki kun; Hasanali ota Toshkand ketmishdir, shundan beri undan darak
bo‘lmadi, — dedi Kumush.
— Toshkand ketishka uni nima majbur qildi? — deb o‘rinsiz bir savol bergan edi
qushbegi, Kumushbibi uning nima uchun ketkanligini aytib qanoatlantirdi.
Masala yana xat ustiga o‘tib, Otabek qushbegidan so‘radi:
— Qo‘lingizdag‘i maktub bilan ehtimol biz oqlan-g‘an chiqarmiz? — Qushbegidan
tasdiq ishorasini olib davom etdi. — Hozir biz sizning adolatlik hukmingizdan bir narsani
so‘raymiz: ul shuldurkim, bizning to‘g‘rimizda yomon maqsad bilan sizga chaqimchiliq
qilg‘uchi ig‘vogar va g‘arazgo‘lar bu majliska hozirlansinlarda, o‘zlarining mash’um
kashflarini va yo ko‘rgan-eshitkanlarini isbot qilib bizni qayta boshdan dor ostig‘a
yuborsinlar. Bil’aks isbot qilolmas ekanlar, bizga qazig‘an chuqurlarig‘a o‘zlari
yiqitilsinlar! Ado-latingizdan bizning talabimiz shul! — dedi va qo‘rboshig‘a qaradi. Uning
yuzida qo‘rqish va iztirob alomatlari ko‘rdi.
— Talabingiz o‘rinlik, — dedi qushbegi, — ammo xasmingizni bu majliska hozirlash
uchun vaqtimiz ozdir va lekin bu kun uni qo‘lg‘a olarmiz va birisi kun beshovingizni bir
yerga jam’lab o‘z hukmimizni berar-miz, — dedi. Kumushbibiga yuzini o‘girdi. — Qizim,
sizning bunchalik zakovat va jasoratingizga otangiz bilan eringiz har qancha tashakkur
aytsalar va o‘zlarining mundan so‘ngg‘i umrlarini sizning baxshishingiz, deb bilsalar
arzir. Men ham sizning bu xizmatingiz evaziga eringiz bilan otangizni hozirdan boshlab
ozod qildim. Ammo Otabek ish bir taraflik bo‘lg‘uncha o‘zining qochmaslig‘i uchun kafil
berishka majburdir.
Hamma mol va mulki bilan qutidor Otabekka kafil bo‘ldi va qushbegining haqig‘a duo
qilib, uchavlari mahkamadan birgalashib chiqdilar.
 — Ziyo aka bilan o‘g‘li Rahmatni bo‘shatingiz, so‘ngra anovini qo‘lg‘a olingiz! — degan
amrni olib, qo‘rboshi ham siljidi. Shuning ila bu kungi hukm majlisi tamom bo‘lib, shahar
a’yonlari taajjub ichida tarqala boshladilar.

Istiqlol dardi

Jar